တၢ်ဆိကမိၣ်ပဲာ်ထံနီၤဖးလံာ်ဖျၢၣ်”ကးဒိၣ် က”လၢတၢ်ကတိၤ”ကညီ”အပူၤ
လၢ Violet Cho
ယတၢ်ကွဲးအဖုၣ်တခါအံၤမ့ၢ်တၢ်ကွၢ်ထံဆိကမိၣ်,ပဲာ်ထံနီၤဖးက့ၤပမံၤ ကညီ န့ၣ်လီၤ. မံၤ ကညီ န့ၣ်မ့ၢ်ပပှၤကလုာ် အတၢ်ပာ်ပနီၣ်, သ့ၣ်ညါဒီးကိးလီၤအသးန့ၣ်လီၤ. လၢယဂီၢ်, ကညီ မ့ၢ်တၢ်ကတိၤ လၢအပာ်ဖျါထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်မိၢ်ပှၢ် အါမံၤလၢအမ့ၢ်တၢ်ဒ်သိး ပပှၤကလုာ် (ပှိၢ်, စှီၤ, ဘှဲ, ပ ကူ, ကဲၤခိၣ်ကဲၤဘါ, မီၤန့ၢ်ပှၤ), အအိၣ်ဆိးလီၢ်ကျဲ (တီအူ, ဖၣ်ပူၣ်, ထံထၣ်စွ့, တနီသရံၣ်, ထံဂုၤကီၢ်ဂၤ), အတၢ်စူၢ်တၢ်နာ် (တၢ်အဲၣ်တၢ်ကွံ, တၢ်တီတၢ်တြၢ်, တၢ်တုၤသိး ထဲသိး), အတၢ်နၢ်ပၢၢ်ခ့ခါတၢ်ဆၢကတီၢ် (လဲၤ၀ီၢ်၀ံးတရံးအသး) ဒီးအတၢ်နၢ်ပၢၢ်တၢ်စိကမီၤ(ယွၤထီၣ်, ယွၤလီၤ, လီၤအံၣ်, လီၤပြါ, စှံၢ်နုာ်, ဟးထီၣ်, လီၤဒး, လုၢ်ဘၢတၢ် ဒီးမ့ၢ် ယွၤ) လီၤ. တၢ်ကွဲးတခါ အံၤတပညိၣ်လီၤ၀ဲဒၣ်လၢ တၢ်ကပဲာ်ထံနီၤဖး,ဆိကမိၣ်ထံဆး မံၤ ကညီ အခီပညီ လၢအအိၣ်ပာ်လံတဖၣ်န့ၣ်ဘၣ်. မ့မ့ၢ်တခီ ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် ကမ့ၢ်တၢ်ဆိကမိၣ်ထီၣ် မံၤကညီလၢ ကျိၤကျဲအဂၤတဘိလၢကဘၣ်လိာ်ဒီးပထံရူၢ်ကီၢ်သဲး, ပတၢ်ပၢၢ်ဆၢအတၢ် အိၣ်သးလၢပစိၤဆၢကတီၢ်အခဲအံၤတခါအပူၤန့ၣ်လီၤ. ပမံၤကညီ အခီပညီ လၢယကဆှၢနုာ် အီၤဃုာ်ဒီးတၢ်ကွဲး တခါအံၤန့ၣ် တထံၣ် ကညီ အက့ၢ်ပနီၣ်ဒ်တၢ်အသံအမံ (fixed identity) အသိးဘၣ်, မ့မ့ၢ်တခီ ကညီ မ့ၢ်က့ၢ်ပနီၣ် လၢအမၤဒံးတၢ်, ပျိာ်လဲအသးဆူညါ (in process), အကတၢၢ်ကတာ်တအိၣ် (infinity) ဘၣ်ဒီးတၢ်ဆိကမိၣ်တၢ် ဒ်အံၤအတၢ်ပညိၣ် လိၤလိၤ မ့ၢ်၀ဲဒၣ်လၢကညီအတၢ်ဘၣ်ဘျုးဘၣ်ဖှိၣ်ဒီးတၢ်ဂုာ်ထီၣ်ပသီထီၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်က တိၤ ကညီ အခီပညီလၢနီၣ် (noun) အက့ၢ်အဂီၤအိၣ်လံအါမးအဃိ, ကညီ အခီပညီလၢ ၀ီၢ် (verb) အက့ၢ်အဂီၤ န့ၣ်ကမ့ၢ်တၢ်ကွဲးတခါအံၤအတၢ်ပညိၣ်န့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်မနုၤပကြၢးဆိကမိၣ်ထံဆးက့ၤ “ကညီ” အခဲအံၤလဲၣ်.
ကညီအတၢ်ပၢၢ်ဆၢဒီးထံရူၢ်ကီၢ်သဲးအတၢ်အိၣ်သးလၢမုၢ်မဆါတနံၤ, လၢပပှၤကလုာ်ပှၤကညီတဖၣ်အဂီၢ်တၢ်သူၣ် ထီၣ်ထံသဘျ့ကီၢ်သဘျ့, တၢ်စံၣ်ညီၣ်ပဘူၣ်ပတီၢ်န့ၣ်အခွဲးအယာ်ဒိၣ်ထီၣ်န့ၢ်ဒံးတၢ်အိၣ်သးလၢညါလီၤ. တၢ်သူၣ် ထီၣ်ထံကီၢ်တဘ့ၣ်အိၣ်ဒီးအက့ၢ်အဂီၤ,အမူဒါတၢ်ဖံးတၢ်မၤအါမံၤလီၤ. တၢ်ထုးအံၣ်ထုးလဲၢ်, တၢ်ဒုးဒ့ထီၣ် တြၢ်ထီၣ် မံၤ ကညီ အခီပညီမ့ၢ်စ့ၢ်ကီးတၢ်တမံၤလၢ အဘၣ်ထွဲလိၤလိၤဒီးတၢ်သူၣ်ထီၣ် ကညီ အထံအကီၢ်န့ၣ်လီၤ.
မံၤ ကညီ, ပှၤကညီ မ့ၢ်တၢ်ကတိၤလၢယဆိကမိၣ်,မၤနၢ်ပၢၢ်ယသးလၢအအဂ့ၢ်, ဒ်ကညီဖိတဂၤအသိးဒီး ဒ်ပှၤမၤ လိပှၤကူပှၤကညီဂ့ၢ်၀ီပီညါ (Anthropology) တဂၤအသိးန့ၣ်အိၣ်လံဃဲးဃဲးဖိလံ. မ့ၢ်တၢ်ကတိၤအကါဒိၣ် လၢယ ဂီၢ်ခီဖျိအနဲၣ်ဖျါထီၣ်ယက့ၢ်ပနီၣ်, ယတၢ်မ့ၢ်တၢ် (identity), ယဂံၢ်ထံးစဲၤလာ်, ယလုၢ်ယပှ့ၤဒီး ဒီးယလီၢ်ယကျဲယ တၢ်အိၣ် ဆၢထၢၣ် လၢဟီၣ်ခိၣ်တဘ့ၣ်အံၤအလိၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကတိၤအံၤအကါဒိၣ်လၢယဂီၢ်ဘၣ်ဆၣ်,အပူၤကွံာ် ယတသ့ၣ် နီၣ်ဆိကမိၣ်ထီၣ် ကညီ ဒီး အခီပညီအတကွီၣ်လၢအဒိးသန့ၤထီၣ်လၢယတၢ်နၢ်ဟူဘၣ်, ဖးဘၣ်ဒီး သ့ၣ်ညါဘၣ်တဖၣ်အချၢနီတဘျီဘၣ်.ယသးမံသးမုာ်ဒၣ်လၢယတၢ်သ့ၣ်ညါအံၣ်အံၣ်ဖိအပူၤဒီးတုၤဒၣ်လဲာ်တဘျီဘျီသးဆံးသးဟးဂီၤဖဲမ့ၢ်ထံၣ်ဘၣ်တၢ်ပာ်ပနီၣ် ကညီ အခီပညီလၢအဒိးသန့ၤထီၣ်လၢတၢ်ကွၢ်ဆံးကွၢ်တလီၤ တဖၣ်အဖီခိၣ်အခါန့ၣ် လီၤ.
ယတဆိကမိၣ်ထံဆးဒီးသ့ၣ်နီၣ်ပဲာ်ထံနီၤဖးပမံၤ, ပတၢ်ကတိၤ ကညီ န့ၣ်စးထီၣ်အသးဒီး လံာ်ဖျၢၣ် က, ကးခီၣ် ထံး ကးဒိၣ် နီတဘျီဘၣ်. ထဲဒၣ်သးလၢအဲၣ်ဒိးမၤန့ၢ်ကျိၤကျဲအသီ,တၢ်ဆိကမိၣ်အသီလၢအကဲဘျုးလၢပပှၤက လုာ်ပှၤကညီအဂီၢ်ဧိၤမိၤဃီၤယၤဆူတၢ်ဆိကမိၣ်ဆိကမးဒ်သိးအံၤတခါအအိၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ကတိၤ ကညီ အပူၤ “က” ဟဲလၢညါကတၢၢ်ဒီးမ့ၢ်တၢ်အခီၣ်ထံးအခိၣ်ကျၢၢ်လီၤ. အဃိ “က” န့ၣ်မ့ၢ်၀ဲ မ့တမ့ၢ် ပမၤကဲထီၣ်အီၤဒ်ဂံၢ်ထံး လၢ ပတၢ်မုၢ်လၢ်, ပဂံၢ်ပဘါ ပစိကမီၤဒီးပသးသဟီၣ်အဂီၢ်သ့လီၤ. ပတၢ်ပာ်ပနီၣ် ပမံၤ ကညီ အခီပညီလၢအဘျုး အိၣ် လၢပဂီၢ်, ဟ့ၣ်ပှၤဒီး တၢ်စိကမီၤ လၢအကပူၤဖျဲးဒီးတၢ်ကွၢ်ဆံးကွၢ်တလီၤ, တၢ်ထံၣ်ကမၣ်နာ်ကမၣ်တၢ်အဂီၢ် ယဆိကမိၣ် ဒီးနာ်၀ဲဒၣ် လၢပကဘၣ်ဟ့ၣ်တၢ်အရ့ဒိၣ်လီၤဆီဆူ, ပာ်သူၣ်ပာ်သးအါထီၣ်လၢပလံာ်ဖျၢၣ် “က” လၢ ကညီ အပူၤ န့ၣ်လီၤ.
တချုးလၢယဟ့ၣ်ထီၣ်ယတၢ်ဆိကမိၣ်ဘၣ်ဃးဒီး “က” လၢမံၤ ကညီအခါ, ယအဲၣ်ဒိးဟဲက့ၤစိာ်နုာ် မံၤကညီ အခီ ပညီလၢအအိၣ်ပာ်တနီၤလၢတၢ်ကွဲးအံၤအပူၤန့ၣ်လီၤ.မံၤ ကညီ အခီပညီဒီးအလုၢ်အပှ့ၤ, အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ်န့ၣ် မ့ၢ် တၢ်ကွၢ်ဒီးမၤလိ၀ဲဒၣ်ပှၤကညီအလုၢ်အလၢ်, အတၢ်ပာ်သူၣ်ပာ်သး, အသးအန့ဆၢၣ် ဒီးအသကဲာ်ပ၀းလီၤ. ကညီ အခီပညီလၢအအိၣ်ပာ်တနီၤ ကဲတၢ်လၤတၢ်ကပီၤလၢပပှၤကလုာ်အဂီၢ်အသိး, တနီၤမ့ၢ်တၢ်ကွၢ်ဆံးကွၢ်တလီၤ, တၢ်မၤတရီတပါပပှၤကလုာ်အလၤကပီၤ န့ၣ်လီၤ. ပှၤအိၣ်ဒီးမူဒါလၢ ပမံၤ အခီပညီတဖၣ်အံၤအဂီၢ်တနီၤမ့ၢ် ပပှၤကလုာ်ကညီတဖၣ်အသိး, ပှၤလၢတမ့ၢ်ကညီတဖၣ် စ့ၢ်ကီးအိၣ်၀ဲလီၤ. ဒ်တၢ်တဲတ့ၢ်လၢထးအသိးတၢ်ကွဲးအံၤ တမ့ၢ်တၢ်ဆိကမိၣ်ပဲာ်ထံနီၤဖးက့ၤ မံၤ ကညီ အခီပညီလၢအအိၣ် ပာ်တဖၣ်ဘၣ်. သနာ်က့,တၢ်ကွဲးအံၤကပာ်ဃုာ် မံၤကညီ အခီပညီ လၢအအိၣ်ပာ်တနီၤလၢ တၢ်ကကွၢ်သဃဲၤ, မၤလိဒုးသ့ၣ်နီၣ်လိာ်သကိးပသးအဂီၢ်လီၤ.
ကညီခရံာ်ဖိတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်သရၣ်, ပှၤဆိကမိၣ်တၢ်, ပှၤကွဲးလံာ် သရၣ်ထူလးအ့ အလံာ်ပၢ်ယွၤလၢဘၣ်တၢ်စဲးကျံးထုး ထီၣ်အီၤဖဲကီၢ်ပယီၤမၤန့ၢ်တၢ်သဘျ့လၢဘြံးတံး(ရှ)ပဒိၣ်အအိၣ်၀ံၤအလီၢ်ခံအပူၤကွဲးဖျါထီၣ်၀ဲ ကညီ အခီပညီ လၢအဒိးသန့ၤထီၣ်လၢ သူၣ်သးလုၢ်လၢ်န့ၣ်လီၤ. သးအန့ဆၢၣ်,တၢ်အကံၢ်အစီလၢအ၀ဲဒုးဘၣ်ထွဲဒီး ကညီ မ့ၢ်ပှၤ လၢ အအဲၣ်လိာ်ကွံာ်လိာ်သး, အိၣ်ဃူအိၣ်ဖိး, တီလိၤ, စီဆှံ, တၢ်ဆီၣ်လီၤသးဒီးတၢ်အဲၣ်တူၢ်တံၤတူၢ်တမှံၤတဖၣ်န့ၣ် လီၤ (ကဘျံးပၤ ၂၀၅-၂၂၃). ကညီပှၤတၢ်ပၢၢ်ဆၢဖိ ဒီးပှၤကွဲးလံာ် ဖံအဲမၣ်မုၢ်ရံးလၢအကွဲးလံာ်အခိၣ်တီ “ယပှၤက လုာ် ပှၤကညီၢ်ဖိ” စံး၀ဲဒၣ် ကညီ မ့ၢ်မံၤလၢတၢ်ကြၢး မၤလၤ မၤကပီၤအီၤဒီးဒုးသ့ၣ်ညါအီၤလၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်လီၤ. သနာ်က့ခီဖျိအတၢ်ကွဲး, နဲၣ်ဖျါထီၣ်အသးဘၣ်တံာ်တာ်, သးအ့န့ လၢပယီၤကလုာ်ဒိၣ်စိအတၢ်ကွၢ်တလီၤ, ပာ်ဆံး ပှၤကညီဒီးကိးပှၤကညီဒ် ”ကရင်ရိုင်း, တောင်ပေါ် သားကရင်ငပွေးတွေ” အဃိန့ၣ်လီၤ.
အနီၢ်ကစၢ်ဘၣ်ဃ့ၢ် ပယီၤပဒိၣ်အတၢ်မၤတံာ်တာ်ဒီးအတၢ်လဲၤခီဖျိထံၣ်ဘၣ် ကညီတဖၣ်ဘၣ်ဃ့ၢ်ဒၣ်ထီဘိအဃိကိးလီၤအသး အပှၤကညီ ဒ်ပှၤ “အီရီာ်, ပီငါ” အသိး (ကဘျံးပၤ ၃)န့ၣ်လီၤ. တၢ်ထံၣ်လီၤသးကွဲးဖျါထီၣ် ကညီ အခီပညီ ဒ်အံၤ မ့ၢ်ဖံအဲမၣ်အတၢ်အံၣ်လီၤ၀ီၢ်လီၤအသး (ကညီလုၢ်လၢ်တၢ်ဆဲးတၢ်လၤအသနူ) ဧါန့ၣ်မ့ၢ်တၢ်သံကွၢ်တခါလၢတၢ် ကြၢးဆိကမိၣ်ထွဲအခံန့ၣ်လီၤ. ပဒိၣ်စီၤအီၣ်လး, သရၣ်ကွဲး “ကညီအလံာ်တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤ” လၢအဘၣ်တၢ်စဲးကျံး ထုးထီၣ်အီၤဖဲ ၁၉၃၀ နံၣ်တဖၣ်အပူၤ ပာ်ပနီၣ် ကညီ အခီပညီ ဒ် ”ပှၤလၢအအဲၣ်တၢ်သဘျ့…ဒီးပာ်ဒိၣ်ပာ်ထီအ သးလၢအမ့ၢ်ပှၤသဘျ့ဖိန့ၣ်လီၤ.” ပှၤကညီတဖၣ်အိၣ်ဒီးခွဲးယာ်သဘျ့လၢအတၢ်စံၣ်ညီၣ်ပၢဆှၢလိာ်အသး, န့ၢ်ထုး ဖျါထီၣ်အတၢ်ထံၣ်တလီၤပလိာ်တဖၣ်, အတၢ်ဃုထၢအခိၣ်အနၢ် ဒီးမုၣ်ခွါတၢ်ဖုၣ်ထံၣ်ဖုၣ်ထီတအိၣ်ဘၣ်ဒီး ပာ်န့ၢ်လိာ်သးလီၢ်ကျဲဒီးပာ်ကဲလိာ်အသးန့ၣ် စီၤအီၣ်လးအုၣ်သးစံး၀ဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ (ကဘျံးပၤ ၁၁၇). ဘြံးတံး(ရှ) မၤလဲၢ်အီၣ်ကီၢ်ကီၢ်ပယီၤအဆၢကတီၢ်, ပှၤကွဲး ကညီအဂ့ၢ်လၢတမ့ၢ် ကညီ တနီၤကွဲးဖျါထီၣ် ကညီ ဒ်ပှၤလၢပျၢၤ, တလဲၤထီၣ်လဲၤထီ, အပတီၢ်တအိၣ်, အသးသုၣ်, ပျံၤတၢ်ဆူၣ် (Harry Ignatius Marshall, The Karen people of Burma, ကဘျံးပၤ ၂၂-၃၀), တၢ်ကူၣ်တၢ်ဆးစှၤ, အသးဒ့ဒီ, အ့န့ပှိၤပှီၢ်, အိၣ်သအုးသပှီၢ်တၢ်မုၢ်လၢ်ဟါမၢ် (Major Enriquez, ဟံးန့ၢ်အီၤ San C. Po အလံာ်, Burma and the Karens, ၁၉၂၈ ကဘျံးပၤ ၂၃), ကဲကုၢ် လၢအဂ့ၤ သးတီထဲဒၣ်ဒီးအကစၢ်, မ့ၢ်အၢ, အၢလီၤဆီန့ၢ်ပှၤဂၤ, အသးပျီ ဒီး နာ်တၢ်ညီ (Mr. Donald Smeaton, The Loyal Karens of Burma, ၁၉၂၀ ကဘျံးပၤ ၁၃၈-၁၄၃ ) န့ၣ်လီၤ.
ကညီ အခီပညီလၢထးတဖၣ်အံၤ နဲၣ်ဖျါထီၣ်တၢ်ထံၣ်လၢအတလီၤပလိာ်, လီၤဆီလိာ်အသး, တုၤဒၣ်လဲာ်တနီၤန့ၣ် ထီဒါလိာ်အသးန့ၣ်လီၤ. အဒိ-ကညီမ့ၢ်ပှၤအဲၣ်တၢ်သဘျ့လၢစီၤအီၣ်လးစံး၀ဲဒၣ်န့ၣ်ထီဒါလိာ်အသးဒီး Smeaton အတၢ်ထံၣ်ကညီ – ဖဲအမၤတၢ်ခ့တၢ်ပှၢ်အတၢ်မၤလၢဘြံးတံး(ရှ)မၤလဲၢ်အီၣ်ကီၢ်တၢ်ပၢအဖီလာ် – ဒ်ကုၢ်လၢအဂ့ၤ သးတီဒီးအကစၢ်အသိးန့ၣ်လီၤ. ဒ်န့ၣ်အသိး Marshall အတၢ်ပာ်ဖျါထီၣ် ကညီဒ်ပှၤလၢပျၢၤ, တလဲၤထီၣ်လဲၤထီ, အပတီၢ်တအိၣ်န့ၣ်လီၤဆီလိာ်အသးဒီးထူလးအ့လၢအထံၣ်ကညီဒ်ပှၤအိၣ်ဒီးတၢ်အဲၣ်တၢ်ကွံဒီးတၢ်အဲၣ်တူၢ်တံၤတူၢ်တမှံၤ န့ၣ်လီၤ.တၢ်ပာ်ပနီၣ် ကညီ အခီပညီလၢအတဒ်သိးလိာ်အသးအံၤ ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးတြၢၢ်ကလာ်လၢ ပှၤကွဲးတၢ် တဖၣ်အဂံၢ်ထံးတၢ်အိၣ်သးတဖၣ် (backgrounds) ဒီးအတၢ်ထံၣ်တၢ်ပာ်သးလၢအဘၣ်တၢ်လုၢ်ဘၢ အီၤခီဖျိစိၤ ဆၢကတီၢ်လၢအ၀ဲသ့ၣ် ဟူးဂဲၤဒီး ကွဲးတၢ် အထံရူၢ်ကီၢ်သဲး,အပှၤဂ့ၢ်၀ီဒီးမုၢ်ကျိၤ၀ဲၤကွာ်တၢ်ဘၣ်ထွဲစၢ ဃာ်လိာ်အသးတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.တၢ်တမံၤလၢအလီၤပလိာ်လိာ်အသးန့ၣ်, ပှၤဆိကမိၣ်ကွဲးတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤလၢ အတၢ်ထုးထီၣ် ကညီ အခီပညီအပူၤ ဟ့ၣ်တၢ်အကါဒိၣ်လၢ တၢ်အရူၢ်အသဲးတဖၣ်လၢအမ့ၢ်တၢ်အသံအမံ, ဒီးလီၤ တိၢ်လၢကကွၢ် ဆိကမိၣ်ဃုာ် “က” လၢတၢ်ကတိၤ ကညီ အပူၤန့ၣ်လီၤ.
“က” မ့ၢ် ကညီအလံာ်မိၢ်ပှၢ် အလံာ်မဲာ်ဖျၢၣ်ခီၣ်ထံး, အကါဒိၣ်တဖျၢၣ်လီၤ. “က” မ့ၢ်တအိၣ် ကညီအကျိာ်လၢပှဲၤ၀ဲ တသ့အသိး, ပကိးလီၤပသးလၢ ကညီ တသ့ဘၣ်ဒီးအခီပညီတအိၣ်စ့ၢ်ကီးဘၣ်.လၢကညီကျိာ် အတၢ်သိၣ်တၢ် သီအပူၤ “က” မ့ၢ်လံာ်ဖျၢၣ်လၢတၢ်ထီထီၣ်အီၤလၢ ၀ီၢ် အမဲာ်ညါဒီး မ့ၢ်တၢ်ကတိၤနဲၣ်ဖျါခါဆူညါန့ၣ်လီၤ. Drum Publication အလီပှာ်ယဲၤဖီခိၣ်လံာ်ခီယ့ၤပာ်ပနီၣ် ၀ီၢ် ဒ်အမ့ၢ် ”တၢ်ကတိၤလၢအပာ်ဖျါတၢ်ဟူးဂဲၤဖံးမၤ, တၢ်မၤ အသး မ့တမ့ၢ် တၢ်အိၣ်အသး” န့ၣ်လီၤ. လၢ Karen Vernacular Grammar အပူၤသရၣ် Johnathan Wade ကွဲးထုးထီၣ်ပာ်ပနီၣ် ၀ီၢ် အခီပညီဒ် “ကယဲၢ်တၢ်ကတိၤ လၢအမ့ၢ် နီၣ် (noun) ဒီးပြိၤနီၣ် (pronoun) မၤ၀ဲ, အိၣ်၀ဲ, ဒိး၀ဲ ဒ်အံၤဒ်နုၤတဖၣ်” (၁၈၆၁, ကဘျံးပၤ ၁၁) လီၤ. ပတၢ်ကတိၤ “က” တဖျၢၣ်ဧိၤန့ၣ်တမ့ၢ် ၀ီၢ် ဒံးဘၣ်, နာ်သ က့မ့ၢ် တၢ်ကတိၤအကါဒိၣ် အိၣ်လၢ ၀ီၢ် အမဲာ်ညါဒီး မၤလၢပှဲၤ ၀ီၢ် လၢအမ့ၢ် တၢ်ဖံးတၢ်မၤ, တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ, တၢ်မၤ အသး, တၢ်အိၣ်အသး အကံၢ်အစီ, အလုၢ်အပှ့ၤန့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်ကတိၤ ကညီ အပူၤ “က” မၤလၢပှဲၤ “ညီ” အကံၢ် အစီ အလုၢ်အပှ့ၤလီၤ. “က” မ့ၢ်တအိၣ်, မ့ၢ်တဟဲလၢညါဘၣ်န့ၣ် “ညီ” အလုၢ်အပှ့ၤကအိၣ်ဒၣ်ဒံး “ညီ” အသိး, အိၣ်ဂၢၢ်တပၢၢ်ဒီးတဟူးတ၀းဘၣ်. ခီဖျိတၢ်ကတိၤ “က” အံၤပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အသးဒီး “ညီ” လၢညါအဃိ ကညီ အံၤ မ့ၢ်တၢ် ကတိၤပာ်ဖျါ တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ, တၢ်မူထီၣ်ဂဲၤထီၣ်ဒီး တၢ်ပျိာ်လဲအသးန့ၣ်လီၤ. လၢ ကညီ အပူၤ “ညီ” အခီ ပညီ တၢ်မ့ၢ်ဟံးန့ၢ်အီၤလိၤလိၤဒ် တၢ်ညီတၢ်ဘှါ, တၢ်ဘီၣ်တၢ်ညီ, တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ် ဒၣ်လဲာ်,တၢ်လၢ “ညီ” န့ၣ် မ့ၢ်တၢ် ပိာ်ထွဲထီၣ်လၢ “က” အလီၢ်ခံလီၤ. မ့ၢ်တၢ်အစၢ, ဖီတၢၣ်လၢတၢ်ဂဲၤလိာ်မၤန့ၢ်အီၤ (a means to an end) ခီဖျိ “က” တၢ်မၤအကျိၤအကွာ် (process) ဒီးတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ (action) န့ၣ်လီၤ. အဃိ “ကညီ” အခီပညီ မ့ၢ်၀ဲဒၣ်တၢ်ဟူးဂဲၤ, တၢ်ဂဲၤလိာ်မၤတၢ်လၢတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ် ဒီးတၢ်ဘီၣ်တၢ်ညီအဂီၢ်အခါဒၣ်လဲာ် ခီဖျိမံၤ ကညီ န့ၣ်စးထီၣ် အသး ဒူဒူဒီး “က” အဃိပတၢ်ဂဲၤလိာ်ဟူးဂဲၤ, ပတၢ်ထဲးဂံၢ်ထဲးဘါ ဒီးပတၢ်ဟ့ၣ်လီၤသးမၤတၢ်န့ၣ်မ့ၢ်တၢ်အခိၣ်သ့ၣ် (primary) ဒီးတၢ် အစၢဒီးဖီတၢၣ်လၢအမ့ၢ် တၢ်ညီတၢ်ဘှါ န့ၣ်မ့ၢ်တၢ်ဟဲလၢခံ (secondary) န့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤအစၢ တမံၤလၢ် လၢ်လၢ ပမိၣ်န့ၢ်သးလီအီၤန့ၣ် လီၤတံၢ်ကမ့ၢ်ပတၢ်မုၢ်လၢ်အဲၣ်ဒိးအီၤ ဘၣ်ဆၣ်မ့ၢ်အကကဲ ထီၣ်န့ၢ်ပှၤဧါ တကဲထီၣ် ဘၣ်လဲၣ် န့ၣ် ပဟ့ၣ်တၢ်အုၣ်ကီၤအမျးကယၤပှဲၤပှဲၤတသ့ဘၣ်. သနာ်က့ ပအိၣ်ဒီးစိကမီၤလၢပကဆၢတဲာ်လီၤ မ့ၢ်ပကမၤ တၢ်မနုၤလဲၣ်ဒီးပကဟူးဂဲၤ, ဂဲၤလိာ်တၢ်လၢကျဲဒ်လဲၣ်န့ၣ်လီၤ.
လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ, ပှၤတဂၤလၢ်လၢ်လၢမုၣ်တစံးခွါတစံး, က့တစံးကွဲၣ်တစံး, ဒိၣ်တစံးဆံးတစံး, စၢ်တစံးပှၢ်တစံး, ကဂဲၤထၢၣ်မၤသကိးတၢ်, ကဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါဆီၣ်တခူလိာ်သး, ကထိၣ်ဂဲၤလိာ်သကိးသးလၢတၢ်ဂ့ၤဒီးပှၤကလုာ် အတၢ်ဒိၣ်ထီၣ်ထီထီၣ်အဂီၢ်မ့ၢ် ကညီ အခီပညီ လီၤ. ပှၤလၢအကတီခိၣ်ရိၣ်မဲ, ကရဲၣ်ကျဲၤပၢဆှၢ, ကဟုကယာ် ဒီသဒၢ တၢ်မူအတ၀ၢဒီး ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်, ကသူၣ်ထီၣ်ဒူသ၀ီ, ခူ၀့ၢ်, ကျဲမုၢ်ကျဲဘိ, ကၠိကီၢ်, တၢ်ဆါဟံၣ်တဖၣ်, ကသိၣ်လိ ဒုးသ့ဒုးဘၣ်လိာ်သး, ကကူစါယါဘျါတၢ်လၢနီၢ်ခိဒီးနီၢ်သးမ့ၢ် ကညီ အလုၢ်အပှ့ၤလီၤ. အဒိၣ်အအါ, ပှၤလၢကဂုာ် ကျဲးစၢးပၢၤဃာ် တၢ်ဂ့ၤတၢ်၀ါ, ကတိဖျိသူၣ်ထီၣ်ဆီလီၤထံကီၢ်တၢ်ဘျၢသဲစးဒီး ပှၤတ၀ၢလၢအပှဲၤ ဒီးတၢ်တုၤသိးထဲသိး, တၢ်သူၣ်ကညီၤသးကညီၤတၢ်ဒီးတၢ်ဒိသူၣ်ဒိသး, ကဆၢထၢၣ်လၢတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီတၢ်တီတၢ် တြၢ်အဂီၢ်, ကကျဲးစၢးဟးဆှဲးတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကး, ကအိၣ်ဃူအိၣ်ဖိး ဒီးကဒီသဒၢဖီၣ်ဂၢၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိကိးဂၤဒဲး အခွဲးအယာ်လၢတကွၢ်မုၣ်ခွါ, တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ, သးနံၣ်, ကလုာ်ဒူၣ်, တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တဖၣ် မ့ၢ် ကညီ လီၤ. ကညီ အခီပညီ မ့ၢ် တၢ်ကအိၣ်မူ, ကဂဲၤလိာ်, ကလဲၤခီဖျိတၢ်လီၤ ဒီးတမ့ၢ်တၢ်ဘူၣ်တၢ်တီၢ်, တၢ်ဟဲ၀ံဟဲစိာ်ဘၣ်.
မံၤ ကညီ မ့ၢ်ပတၢ်န့ၢ်သါ ပတၢ်ထူးတၢ်တီၤ,ပစိကမီၤဒီးပတၢ်မ့ၢ်တၢ်န့ၣ်လီၤ. ကညီ အခီပညီ, အလုၢ်အပှ့ၤ, အရူၢ် အသဲး အိၣ်၀ဲအါမံၤလီၤ. တၢ်သူၣ်ထီၣ်ဒီး ဒုးမူထီၣ်ဂဲၤထီၣ် မံၤ ကညီ ဒီးအခီပညီလၢ အစိာ်ကဖီ, မၤထီၣ်ထီ ပပှၤ ကလုာ်အိၣ်၀ဲအသိး, အခီပညီလၢအထုးက့ၤပှၤဆူပချၢန့ၣ်အိၣ်စ့ၢ်ကီး၀ဲလီၤ. ကညီဖိ ဒ် ကညီၢ်ဖိ, အခီပညီဒ်အံၤ အတၢ်ပညိၣ်အိၣ်ဖျါဆှံဆှံမ့ၢ်တၢ်သုးထီထီၣ်ပှၤကညီအသူးသ့ၣ်လၤကပီၤဒီး ကညီ ဖိ ဒ်ပှၤညီဖိ ပှၤလၢအမၤညီ အီၣ်ညီ, အတၢ်ဟ့ၣ်လီၤသးဆံးစှၤ, အတၢ်ထဲးဂံၢ်ထဲးဘါတဒိးကွဲန့ၣ်အခိၣ်လိၤဒၣ်လၢတၢ်လီၤဆှုလီၤပလ့ၤ, တၢ် လီၤအုးလီၤဒးလၢပပှၤကလုာ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပမှံၤပပှၢ်တဖၣ်အမူဒါ လၢပှဲၤ၀ဲဒၣ် လၢပဖီခိၣ်လီၤ. အတၢ်ဟ့ၣ်သါပှၤ ဒီး မံၤ ကညီ အဃံအလၤန့ၣ်မ့ၢ်အ၀ဲသ့ၣ်အတၢ်ကူၣ်သ့ဖးဘၣ်, တၢ်သူၣ်ဆးသးဖးအဒိၣ်အအါအဒိအတဲာ်တခါန့ၣ် လီၤ. တၢ်စိာ်မူစိာ်ဂဲၤ မံၤ ကညီလၢ အခီပညီဂ့ၤဒီးမၤဒိၣ်ထီၣ်ထီထီၣ်ပပှၤကလုာ် မ့ၢ်ပ၀ဲခဲလၢာ် ပမူပဒါန့ၣ်လီၤ. ခီဖျိပမၤဆူၣ်ထီၣ်, ပာ်တၢ်အကါဒိၣ်လၢပလံာ်ဖျၢၣ် “က” လၢအတီခိၣ်ရိၣ်မဲ “ညီ” လၢပမံၤ ကညီ အဂီၢ်အဃိ, လၢယဂီၢ် “က” မ့ၢ်ကညီ, ပှၤကညီလၢထီဘိန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လၢထီဘိန့ၣ်လိၣ်ထီၣ်ဖးထီၣ် (a process of becoming), တၢ်တိာ်ကျဲၤတခါလၢကမၤဂ့ၤထီၣ်အသး (a project to improve), ဒီးတၢ်အံၤမ့ၢ်လၢ “က” အံၤဟံးန့ၢ် အလီၢ်သူၣ်ထီၣ်အသး လၢပပှၤကလုာ်အတၢ်ဂဲၤလိာ်ဒုးတၢ်ဆူညါလၢဟီၣ်ခိၣ်လၢအဂ့ၤဒိၣ်ထီၣ်တဘ့ၣ် အဂီၢ်အဃိန့ၣ်လီၤ.
