ကညီဖိလၢ ကီးအဲန်ဒမဲန်
Karen People of Andaman Island
တံနိ( သဝီတါ)
အဲန်ဒမဲန်ကီးဒီးနံၤခိဘါကီး( Andaman & Nicobar) )အံၤ အိၣ်ဝဲဒၣ်လၢကီၢ်ပယီၤကလံၤထံး, ဘ့ကလါပီၣ်လဲၣ်က့ၣ်ကွီၤဒီး အဲန် ဒမဲန်ပီၣ် လဲၣ်အဆၢဘူးတာ်လိာ်သးအလီၢ်,အိၣ်စီၤစုၤယံၤဝဲဒၣ်ဒီးကီၢ်လါ(ကီၢ်ပယီၤ)ပီၣ်လဲၣ်နံၤ (၇၀၆) ကံလိမံထၢၣ်( ၄၃၉ တၢၣ်) လီၤ. ပမ့ၢ်လဲၤလၢကဘီထံကျဲန့ၣ်တၢ်ဆၢကတီၢ်တံာ်တာ်ဝဲဒၣ်(၉)နၣ်ရံၣ်လီၤ. ကီးဖးဒိၣ်ဒီးကီးဖိကီးဆၣ်ခဲလၢာ်အိၣ်ဝဲဒၣ် (၈၃၆)ကီး,ဘၣ်ဆၣ်ပှၤတအိၣ်ဆိးလၢအပူၤခဲလၢာ်ဘၣ်. ထဲဒၣ်ကီး(၃၁)ကီးဧိၤပှၤအိၣ်လၢအပူၤန့ၣ်လီၤ.
အဲန်ဒမဲန်ကီးဒီးအကီးဖိကီး ဆၣ်တဖၣ် အိၣ်လၢကလံၤစိးတပၤ. နံၤခိဘါကီးဒီးအကီးဖိကီးဆၣ်တဖၣ်အိၣ်လၢကလံၤထံးတပၤလီၤ. ကီးဖးဒိၣ်ခံဘ့ၣ်ဃုာ်ဒီး အကီးဖိကီးဆၣ်တဖၣ် ခဲလၢာ်မ့ၢ်ပာ်ဖှိၣ်န့ၣ်အလဲၢ်အိၣ်ဝဲဒၣ်-၈၂၄၉ ကံလိမံထၢၣ်(၅၁၂၆ တၢၣ်)လီၤ. မ့မ့ၢ်အဲန်ဒမဲန်ကီးမိၢ်ပှၢ်ဒီး အကီးဖိကီးဆၣ်န့ၣ် အလဲၢ်အိၣ်ဝဲ ၆၄၀၈ ကံလိမံထၢၣ်(၃၉၈၂ တၢၣ်)ဒီးမ့မ့ၢ်လၢနံၤခိဘါကီးမိၢ်ပှၢ်ဒီးအကီးဖိကီးဆၣ်၁၈၄၁ ကံလိ မံထၢၣ်(၁၁၄၄ တၢၣ်)လီၤ.
ကီးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤဖဲ ၁၉၂၁-၁၉၂၅ နံၣ်အခါန့ၣ် အဲကလံးပဒိၣ်ဟဲမၤလဲၢ်အီၣ်ကီၢ်ဟံးန့ၢ် ပၢဆူၣ်ဝဲဒီး ဖဲဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ဒုးဖးဒိၣ် တၢတဘျီဝံၤအလီၢ်ခံန့ၣ် အဲကလံးပဒိၣ်အိၣ်ဒီးတၢ်တိာ်ခံမံၤလၢအမ့ၢ်ဝဲ (၁)ကရဲၣ်ကျဲၤန့ၢ်ပှၤသုးလီၢ်သုးကျဲဖိတဖၣ်ကဟဲအိၣ်ဟဲ ဆိးသူၣ်ထီၣ်ဆီလီၤအတၢ်အိၣ်တၢ်ဆိးအလီၢ်ဖဲကီးတဖၣ်အံၤအပူၤ, (၂)ကသူၣ်ထီၣ်ဃိာ် တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲဒီးကဟဲပာ်ပှၤဘၣ် တူၢ်ဘၢတူၢ်ကွီၣ်ဖိလၢအတၢ်ကမၣ်ဒိၣ်တဖၣ်ဖဲတၢ်လီၢ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
ဖဲ ၁၉၄၇ နံၣ် အဲကလံးပဒိၣ်ဟ့ၣ်လီၤက့ၤအ့န်ဒယါကီၢ်သဘျ့တဘျီန့ၣ် အဲန်ဒမဲန်ကီးဒီးနံၤခိဘါကီးအံၤအိၣ်က့ၤဝဲဒၣ်လၢကီၤလၤ သူအ့န်ဒယါထံကီၢ်ပဒိၣ်တၢ်ပၢအပူၤလီၤ. ဘၣ်ဆၣ်မ့မ့ၢ်ကီးအိၣ်လၢကလံၤစိးအခိၣ်ထိးခံဘ့ၣ်လၢအမ့ၢ်ဝဲခိၤခိကီးဒီးဖြံၤဖရ့ၣ်စ် ကီးခံဘ့ၣ်(Coco Islands & Preparis Island)န့ၣ်,တုၤမ့ၢ်လၢ ၁၉၄၈ နံၣ်ကီၢ်ပယီၤန့ၢ်က့ၤတၢ်သဘျ့တဘျီအိၣ်က့ၤဝဲဒၣ်လၢ ကီၢ်ပယီၤထံကီၢ်ပဒိၣ်တၢ်ပၢ(ဝ့ၢ်တကူၣ်ကီၢ်ဒိၣ်အပူၤ)န့ၣ်လီၤ. ခိၤခိကီးဒီးဖြံၤဖရ့ၣ်စ်ကီးခံဘ့ၣ်အံၤအိၣ်စီၤစုၤယံၤဝဲဒၣ်ဒီးဝ့ၢ်တကူၣ် ၄၁၄ ကံလိမံထၢၣ်(၂၅၇တၢၣ်)လီၤ.
ပှၤထူလံၤဖိလၢအိၣ်ဖဲအဲန်ဒမဲန်ကီးတဖၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ “ကၠၤရၤဝၤ” ဒီး “စဲထဲန်လံၣ်စ်” (Jarawa & Sentinelese ) ကလုာ်ဒူၣ်ဖိတဖၣ်လီၤ. ကီးတနီၤန့ၣ်ပ ဒိၣ်ဟ့ၣ်တၢ်ပျဲလၢပှၤ ကီၢ်ချၢဖိတဖၣ်လဲၤဟး လိၣ်ကွဲကွၢ်ကီတၢ်သ့,ဘၣ်ဆၣ် North Sentnel ကီးဒီးကီးအိၣ်လၢကလံၤစိးအကျါတနီၤန့ၣ်အ့န်ဒယါပဒိၣ်တဟ့ၣ်တၢ်ပျဲလၢပှၤကီၢ်ချၢဖိတဖၣ်ကလဲၤ ဟးဘၣ်ဝဲအဂီၢ်ဘၣ်. မ့ၢ်လၢ ပှၤစဲထဲန်လံၣ်စ်ကလုာ်ဒူၣ်ဖိ(ပှၤလီၤမံၤ)တဖၣ်အံၤ တအဲၣ်ဒိးခီၣ်ထံၣ်အသး ဒီးပှၤဂုၤဂၤတဖၣ်ဘၣ်, ဒီးမၤဒၢၣ်မၤလိာ်ပှၤတမှံၤပှၤမဲာ်သီနါသီဖိတဖၣ်အ ဃိန့ၣ်လီၤ. အ့န်ဒယါပဒိၣ်ဒီးအပှၤခိးကီၢ်ဆၢဖိတဖၣ်ဘၣ်ဟံးန့ၢ်မူဒါလၢတၢ်ကဟုဘံၣ်ကယာ်ဘၢဘၣ်ကွၢ်ထွဲတြီတဒၢန့ၢ်တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢလၢပှၤစဲထဲန်လံၣ်စ်ကလုာ်ဒူၣ်ဖိတဖၣ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
၂၀၂၄ နံၣ်ပှၤနီၣ်ဂံၢ်စရီအတၢ်ပာ်ဖျါအသိး,အဲန်ဒမဲန်ကီးအံၤအပှၤနီၣ်ဂံၢ်ခဲလၢာ်အိၣ်ဝဲ-၄၀၄၀၀၀လ ဂၤ(ခွါ-၂၁၃၀၀,မုၣ်-၁၉၁၀၀၀)လီၤ. ပှၤအိၣ်လၢအဲန်ဒမဲန်ဒီးအကီးဖိကီးဆၣ်တဖၣ် အပှၤနီၣ်ဂံၢ်ခဲလၢာ်အကျါ သၢပူခံပူဘျဲၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ပှၤဘါဟ့ၣ်ဒူၣ် တၢ်ဘါန့ၣ်လီၤ. ပှၤခရံာ်ဖိတခီအနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်ဝဲယဲၢ်ပူတပူ, ဒီးမူၣ်စလ့ၣ်အိၣ်ဝဲဒၣ်စှၤန့ၢ်ဒံးအပူတဆံတပူန့ၣ်လီၤ. ပှၤနံၤခိဘါဖိ(Nicobarese) အနီၣ်ဂံၢ်လၢအအါတခီန့ၣ် မ့ၢ်ပှၤခရံာ်ဖိဘၣ်ဆၣ် ပှၤတဝၢဖိတနီၤနီၤခီန့ၣ်မ့ၢ်ပှၤမိၢ်လုၢ်ပၢ်လၢ်ဖိမ့ တမ့ၢ်တူၢ်လိာ်ကဲထီၣ်က့ၤဝဲပှၤဘါ ဟ့ၣ်ဒူၣ်တၢ်ဘါန့ၣ်လီၤ. အဲန်ဒမဲန်ဒီးနံၤခိဘါပှၤကီးဖိတဖၣ်( ၇၉.၅ မျာ်ကယၤ) န့ၣ်မ့ၢ်ပှၤဘါဟ့ၣ်ဒူၣ်တၢ်ဘါ,(၂၁.၇ မျၥ်ကယၤ)မ့ၢ် ပှၤခရံာ်ဖိ,ဒီး(၈.၅ မျာ်ကယၤ)န့ၣ်မ့ၢ်ပှၤမူၣ်စလ့ၣ်န့ၣ်လီၤ.
ပပှၤကညီဖိတဖၣ်န့ၣ်အိၣ်ဆိးဝဲလၢကလံၤစိးအဲန်ဒမဲန်ကီး Mayabunder tehsil ဒူသဝီတဖၣ်ဒီး မ့ၢ်ပှၤတဝၢတဒူၣ်လၢတၢ်သ့ၣ် ညါအီၤစှၤဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. ၂၀၂၄ နံၣ်ပှၤနီၣ်ဂံၢ်စရီအတၢ်ပာ်ဖျါအသိး,ပှၤကညီဖိအနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်ဝဲ(၂၅၀၀-၃၀၀၀)ဘၢၣ်စၢၤဒီးအဝဲ သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်အါဒၣ်တက့ၢ်မ့ၢ်ပှၤခရံာ်ဖိန့ၣ်လီၤ.
ပှၤကီးဖိအိၣ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ်အတၢ်လုၢ်လီၤအီၣ်အသးသမူအတၢ်မၤမိၢ်ပှၢ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ်တၢ်သူၣ်တၢ်ဖျး,သ့ၣ်ပှၢ်တၢ်မၤဒီးတၢ်ဖီၣ်ညၣ်န့ၣ်လီၤ.အတၢ်သူၣ်တၢ်ဖျးတဖၣ်မ့ၢ်ဝဲသူၣ်ဘု,ဃီၤထူၣ်,သဘျုၣ်သဲးသၣ်,တံၤဂိၤ(သီဟို),ရီဘၢၢ်,တၤသူတၤသၣ်ဒီးတၢ်နၢမူလၢပှၤဖီ အီၣ်တၢ်အဂီၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
ပှၤကညီဖိလဲၤအိၣ်လဲၤဆိးဆူကီးအဲန်ဒမဲန်အဂ့ၢ်
ဖဲ ၁၉၂၄ နံၣ်,ကီၢ်လါ(ကီၢ်ပယီၤ)အိၣ်ဒံးလၢအဲကလံးပဒိၣ်တၢ်ပၢအဖီလာ်ဆၢကတီၢ်အခါ,အမဲရကၤမံးရှၢၣ်နရံၣ်သရၣ်ဒိၣ် Dr H.I. Marshall (ကဲကၠိခိၣ်ဒီးသိၣ်လိတၢ်လၢနိၣ်တၢ်မျၢ်လံာ်စီဆှံကၠိ)ဖဲအက့ၤဟးဆူအထံကီၢ်အခါဟဲက့ၤဘၣ်ကျဲဒီးနုာ်လီၤလဲၤ ဟးအိၣ်သကိးဝဲအတခွါ Col. Michael LIoyd Ferrar ( Chief Commissioner) လၢအကဲပဒိၣ်ဖဲကီးအဲန်ဒမဲန်ဒီးနံၤခိၤဘါစှၤ နံၤစှၤသီလီၤ.
ဖဲန့ၣ်အခါအတခွါတဲဘၣ်အီၤလၢလိၣ်ဘၣ်ပှၤမၤတၢ်ဖိလၢကဟဲမၤသ့ၣ်တၢ်မၤဖဲအဲန်ဒမဲန်ကီးန့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအက ဟဲမၤသ့ၣ်တၢ်မၤတဖၣ်န့ၣ်တၢ်ကဟ့ၣ်အဝဲသ့ၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်လၢအခီၣ်ထံးကတၢၢ်တနံၣ်န့ၣ် ပဒိၣ်ကကွၢ်ထွဲ အဝဲသ့ၣ်အဟံၣ်ဖိ ဃီဖိကဟ့ၣ်ကလီအဝဲသ့ၣ် လၢအတၢ်အိၣ်တၢ်ဆိးတၢ်အီၣ်တၢ်အီဒီးတၢ်လၢအလိၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒီးပဒိၣ်ကဟ့ၣ်အဝဲသ့ၣ်တၢ် လီၢ်တၢ်ကျဲလၢကအိၣ်ကဆိးကသူၣ်အီၣ်ဖျးအီၣ်ဘၣ်တၢ်အဂီၢ်, ဒီးပှၤလၢတအဲၣ်ဒိးက့ၤလၢၤဘၣ်မ့ၢ်အဲၣ်ဒိးအိၣ်တ့ၢ်ဖဲအံၤလီၤစိၤ တဖၣ် တၢ်ကဟ့ၣ်အဝဲသ့ၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်လၢကအိၣ်ဘၣ်ဝဲဖဲအံၤထီဘိအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
တုၤမ့ၢ်သရၣ်ဒိၣ်မါရှၢၣ်လၢအမၤသကိးတၢ်လၢပှၤကညီဖိအကျါတဂၤအံၤဟဲက့ၤတုၤကဒါဆူကီၢ်လါ(ကီၢ်ပယီၤ)န့ၣ်ကွဲးဘိး ဘၣ်သ့ၣ်ညါဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်အံၤလၢကညီလံာ်တၢ်ပရၢ “ဆၣ်တူၢ်ဂီၤ”အပူၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်ပှၤကညီခိၣ်နၢ်သူၣ်က့သးပှၢ်လၢအမ့ၢ်ဝဲသရၣ် လူၤကၠံ, သရၣ်ပါဖၠူၤ, သရၣ်စၣ်ဘး, စရ့ကၠံဘးအိကၠံၣ်, ပဒိၣ်အိခဲၣ်ဒီးသးပှၢ်အဂၤသ့ၣ်တဖၣ် တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးတၢ်ဒီးပှၤကညီ ဒူၣ်ဖိထၢဖိအသးဆူၣ်လၢကအဲၣ်ဒိးလဲၤတၢ်တဖၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်ပှၤကညီဒူၣ်ဖိထၢဖိအဆိကတၢၢ်တဖုလၢအသးဆူၣ်ကလဲၤတၢ်အိၣ် ဝဲဟံၣ်ဖိဃီဖိ (၁၂ )ဒူၣ်န့ၣ်လီၤ. ကညီခိၣ်နၢ်ဒီးပဒိၣ်အပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါတဖၣ်ရဲၣ်ကျဲၤလဲၤဆှၢအဝဲသ့ၣ်ဆူကီးအဲန်ဒမဲန်လၢကဘီ ဖးဒိၣ်အမံၤလ SS Mahraja) ဖဲ၁၉၂၅ နံၣ်တၢ်ကိၢ်ခါဆၢကတီၢ်လါအ့ဖြ့ၣ်န့ၣ်လီၤ.
ဟံၣ်ဖိဃီဖိဒူၣ်ဖိထၢဖိ(၁၂)ဒူၣ်လၢအလဲၤတၢ်အဆိကတၢၢ်တဖုဖဲ ၁၉၂၅ နံၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ-သးပှၢ်စၣ်ဘွ့း, သးပှၢ်တ့ဘိး, သးပှၢ်ထ့ၣ်တိနိ, သးပှၢ်မၠးလ့, သးပှၢ်ဖိဘၠီၣ်, သးပှၢ်အူပါ, သးပှၢ်ဖိအူ, သးပှၢ်ကွးဒိၣ်, သးပှၢ်သၤညိၤ, သးပှၢ်ဖိတီး, သးပှၢ်အူကိဒီး သးပှၢ်ပၠါကၠံအဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤမ့ၢ်ဝဲပှၤဟီကတးဖိအိၣ်ဟဲလၢ-နးခၠီ, ဘၠံညါ, တဲၣ်ဖးထီ, ကၠၤယိ, အ့တကီၤ, ဒီးသၣ် ယၣ်ကိသဝီသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်အတၢ်မၤန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲဘၣ်ကူာ်လီၤသ့ၣ်, ထူးဖှိၣ်သ့ၣ်ဒီးကဆီ,ဘၣ်ကွၢ်ထွဲကတဲာ်ကတီၤသ့ၣ်ပှၢ်န့ၣ်လီၤ.
မၤကဒီးလၢခံတနံၣ်လၢအမ့ၢ်ဝဲဖဲ (၁၉၂၆) နံၣ်န့ၣ် ကညီဟံၣ်ဖိဃီဖိလဲၤအါထီၣ်ကဒီးအဒူၣ်(၅၀)န့ၣ်လီၤ. ပှၤဟဲတုၤအဆိကတၢၢ်တဖုအံၤဘၣ်တၢ်ပာ်လီၤအဝဲသ့ၣ်ဖဲ “ခလိလိကီး” Calolo Island (တၢ်ကိးစ့ၢ်ကိးလၢဘဲန်နံထၢန်ကီး Bennington Island) လၢအဝဲသ့ၣ်ကအိၣ်ကဆိးဆိပာ်စၢၤဝဲတစိၢ်တလီၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. အိၣ်ဝဲဖဲန့ၣ်ခံနွံဃၣ်ဃၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံပှၤ
ဘၣ်မူဘၣ်ဒါတဖၣ်ဟဲက့ၤပာ်လီၤတံၢ်န့ၢ်က့ၤအဝဲသ့ၣ်ကအိၣ်ကဆိးအဂီၢ်တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲလၢအအိၣ်ဘူးဒီး Mayabunderန့ၣ် လီၤ. ဆၢကတီၢ်ဖဲန့ၣ်အခါ တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲတဖၣ်အံၤ မ့ၢ်ဝဲပှၢ်ကျါအိၣ်ထဲသ့ၣ်ဒိၣ်ဝၣ်ထီဒီး ဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိတၢ်မံၤလာ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်အဝဲသ့ၣ် ဖဲးပျီမၤပျီထီၣ်တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲဒီး ဒုးကဲထီၣ်ဝဲလၢတၢ်သူၣ်အီၣ်ဖျးအီၣ်တၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်လီၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်ဟဲပာ်လီၤအလီၢ်အကျဲ ဒီးအိၣ်ဆိးဝဲတတီၤအံၤဖုသရၣ်လူၤကၠံပျိာ်န့ၢ်ဝဲအမံၤလၢ “ဝ့ၢ်ဘံၣ်သဝီ” Webi Village န့ၣ်လီၤ. တနံၣ်ဝံၤအ လီၢ်ခံပှၤကညီဖိလၢအအိၣ်ဟဲလၢကီၢ်လါ(ကီၢ်ပယီၤ)တဖၣ်အံၤဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ် လၢကအိၣ်ဘၣ်ဝဲလီၤစိၤဖဲအဲန်ဒမဲန်ကိးအံၤန့ၣ်လီၤ.
တဆၢကတီၢ်ဃီဖဲန့ၣ်အခါ အဲကလံးပဒိၣ်ကိးဃီၤစ့ၢ်ကီးဝဲပှၤကီၤလၤသူဖိအိၣ်လၢအ့န်ဒယါကီၢ်မိၢ်ပှၢ်ပူၤတဖၣ် ဆူတၢ်လီၢ်အံၤ, မ့ၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်လိၣ်ဘၣ်အါထီၣ်ဝဲဒၣ်ပှၤမၤတၢ်ဖိလၢကမၤသ့ၣ်တၢ်မၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
အဲန်ဒမဲန်ဒီးနံၤခိဘါကီးအံၤအဲကလံးပၢတၢ်ဆၢကတီၢ်အခါ ပဒိၣ်ဟဲပာ်ဝဲပှၤဘၣ်တူၢ်ဘၢတူၢ်ကွီၣ် ပှၤဘၣ်တၢ်ကမၣ်ဖိတဖၣ်အ လီၢ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်စးထီၣ်ဖဲပှၤကညီဖိတဖၣ်ဟဲအိၣ်ဟဲဆိးဖဲတၢ်လီၢ်အံၤတဘျီန့ၣ် ဘၣ်တၢ်ပာ်ပနီၣ်က့ၤအီၤဒ်အမ့ၢ်ကီး လၢအိၣ်ဒီးတၢ်သဘျ့အသိးန့ၣ်လီၤ. ပှၤကညီဖိလၢဟဲတုၤဖဲတၢ်လီၢ်အံၤတဖၣ်န့ၣ် ဘၣ်အိၣ်ဘၣ်ဆိးဝဲတပူၤဃီဃုာ်ဒီးပှၤထူလံၤဖိ အိၣ်ပာ်စၢၤတ့ၢ်လံဖဲတၢ်လီၢ်အံၤတဖၣ်, ဒီးကီၤလၤသူပှၤဟဲမၤသ့ၣ်တၢ်မၤဖိတဖၣ်တပူၤဃီန့ၣ်လီၤ. ပှၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤကဲထီၣ်ဝဲဒၣ် ပှၤတဝၢဖိဖးဒိၣ်တဖုလၢဘၣ်ဟဲအိၣ်ဟဲဆိးဘၣ်ရ့လိာ်သးလၢတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲတပူၤဃီဘၣ်ဆၣ်အထူအထံး,အတၢ်ဟဲလီၤစၢၤ, အတၢ်သကဲာ်ပဝး,အတၢ်ပာ်သူၣ်ပာ်သးဒီးအတၢ်လဲၤခီဖျိတဖၣ်လီၤဆီလိာ်အသးန့ၣ်လီၤ.
လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ,လၢတၢ်ဘၣ်အိၣ်ဃုာ်တပူၤဃီလၢတၢ်လီၢ်တတီၤဃီဒ်အံၤန့ၣ်ထံၣ်ဘၣ်သဂၢၢ်ဝဲဒီးတၢ်ဂ့ၢ်ထီရီၤတၢ်ကီတၢ်ခဲတၢ်ဘၣ်ဂံာ်ဂူာ်အိၣ်ဝဲဒၣ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ.ပှၤကညီဖိလၢဟဲအိၣ်ဟဲဆိးဖဲအံၤတဖၣ်န့ၣ်ဖံးတၢ်မၤတၢ်လၢသ့ၣ်ပှၢ်တၢ်မၤပူၤ(၁၂)နံၣ်ဝံၤအ လီၢ်ခံ မ့ၢ်လၢသ့ၣ်ပှၢ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤစှၤလီၤဝဲဒၣ်တစဲးဘၣ်တစဲးအဃိ, ဖဲ ၁၉၃၇ နံၣ်န့ၣ် ပှၤလၢဟဲက့ၤကဒါဆူကီၢ်လါ(ကီၢ်ပယီၤ)အိၣ်ဝဲဒၣ်တနီၤန့ၣ်လီၤ.
ဖဲဟီၣ်ခိၣ်တၢ်ဒုးဖးဒိၣ်(၂)ဘျီတဘျီ,ကၠပၣ်သုး(Japan)ဟဲနုာ်လီၤဟံးန့ၢ်ဆူၣ်ကွံၥ်ဝဲအဲန်ဒမဲန်ကီးဖဲ ၁၉၂၄နံၣ်အခါန့ၣ် ပှၤကီးဖိ ဃုာ်ဒီးပှၤ ကညီဖိအိၣ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ် ထံၣ်ဘၣ်သဂၢၢ်ဝဲဒီးပှၤကၠပၣ်သုးဖိတဖၣ်အတၢ်မၢဆူၣ်မၢစိး ဒ်ပှၤမၤတၢ်ဖိအသိးလၢတၢ်ကီတၢ် ခဲတၢ်ကိၢ်တၢ်ဂီၤအပူၤန့ၣ်လီၤ. တုၤမ့ၢ်ကီၢ်အ့န်ဒယါဒိးန့ၢ်ဘၣ်က့ၤဝဲ တၢ်သဘျ့လၢအဲကလံးပဒိၣ်အအိၣ်ဖဲ(၁၉၄၇)နံၣ်တဘျီန့ၣ် အဲန်ဒမဲန်ကီးအံၤ အိၣ်ဘၣ်က့ၤလၢအ့န်ဒ ယါပဒိၣ်အတၢ်ပၢဖီလာ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤကညီဖိလၢဟဲအိၣ်ဟဲဆိးဖဲန့ၣ်တဖၣ်စ့ၢ်ကီးအ့န်ဒ ယါပဒိၣ်ပာ်ပနီၣ်န့ၢ်က့ၤအဝဲသ့ၣ်အမံၤလၢအ့န်ဒယါထံဖိကီၢ်ဖိစရီပူၤအဃိ ကဲထီၣ်ဘၣ်က့ၤဝဲဖိးသဲစးအ့န်ဒယါထံဖိကီၢ်ဖိန့ၣ်လီၤ.
ဟံၣ်လီၢ်ဃီလီၢ်ဟီၣ်ခိၣ်ကပံာ်ဒီးစံာ်လီၢ်နာ်လီၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်ဟဲတုၤခါဖဲးပျီမၤပျီထီၣ်ဝဲတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲလၢအနီၢ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲတဖၣ်န့ၣ်အ့န်ဒယါပဒိၣ်ကွဲးနီၣ်မၤဃါဝဲဒီးပာ်ပနီၣ်န့ၢ်က့ၤအဝဲသ့ၣ်လၢအနီၢ်ကစၢ်အမံၤဒၣ်ဝဲအဃိ အိၣ်ဆိးဖံးမၤသူၣ်အီၣ်ဖျးအီၣ်ဘၣ် က့ၤတၢ်လၢတၢ်သဘျ့အပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤကညီဖိလၢကသူၣ်ထီၣ်အဟံၣ်,အဟီၣ်ခိၣ်တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲတအိၣ်ဘၣ်တဖၣ်န့ၣ်အ့န်ဒယါ ပဒိၣ်ဟ့ၣ်လီၤ အဝဲသ့ၣ်တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲလၢကသူၣ်ထီၣ်ဘၣ်ဝဲဟံၣ်ဃီအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
လၢခံက့ၤန့ၣ်မ့ၢ်လၢအ့န်ဒယါပဒိၣ်အိးထီၣ်န့ၢ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်လၢပှၤအိၣ်ပှၤဆိးဖဲန့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်အဃိ ပှၤကညီဖိလၢအိၣ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ်နုာ်လီၤမၤဘၣ်က့ၤတၢ်လၢတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့, ကသံၣ်ကသီ, သ့ၣ်ပှၢ်တၢ်မၤ, ပၢၤကီၢ်တၢ်မၤဒီး ပဒိၣ်ဝဲၤကျိၤဝဲၤဒ့တၢ်ဖံးတၢ်မၤ လၢအဂုၤအဂၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤကညီဖိတဖၣ်စ့ၢ်ကီးအပှၤနီၣ်ဂံၢ်အါထီၣ်, ဂုၤထီၣ်ပသီထီၣ်ရုၢ်ရုၢ်အဃိ ပဒိၣ်ဟ့ၣ်အခွဲးလၢပှၤက ညီဖိအိၣ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ် ကဆီလီၤအါထီၣ်ဘၣ်ဝဲအတၢ်အိၣ်တၢ်ဆိးအလီၢ်လၢအိၣ်တယံၤတဘူးဒီး“ဝ့ၢ်ဘံၣ်သဝီ”အခိၣ်အဃၢၤတၢ် လီၢ်တၢ်ကျဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
ပှၤကညီဟံၣ်ဖိဃီဖိလၢအလဲၤအိၣ်လဲၤဆိးလၢအဲန်ဒမဲန်ကီးတဖၣ်တၢ်ဆၢကတီၢ်ပူၤကွံၥ်(၅၁)နံၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ,ဖဲ ၁၉၆၇နံၣ်(ကီၢ်ပ ယီၤပူၤ န့ၣ်ဝ့သုးပဒိၣ်ပၢတၢ်ဆၢကတီၢ်)န့ၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်အိၣ်ထီၣ်ဝဲဒၣ်ပှၤ ကညီဖိလဲၤအိၣ်လၢအဲန်ဒမဲန်ကီး,(အ့န်ဒယါပဒိၣ် တၢ်ပၢဖီလာ်)တဖၣ် သးမ့ၢ်အိၣ်လၢကဟဲက့ၤအိၣ်ဘၣ်က့ၤသးလၢကီၢ်ပယီၤန့ၣ်ဟဲက့ၤသ့လီၤ.
ဖဲန့ၣ်ပှၤကညီဖိစှၤဒူၣ်ဟဲက့ၤကဒါ ဆူကီၢ်ပယီၤလီၤ. ပှၤလၢအဟဲက့ၤကဒါဆူကီၢ်ပယီၤတဖၣ်အံၤတၢ်ပာ်လီၤ န့ၢ်က့ၤအလီၢ်အကျဲဖဲ“အ့တကီၤ”ဒီးအကပိာ်ကပၤပှၢ် လာ်ကျါအဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ဖဲးပျီမၤပျီဒီးဘၣ်သူၣ်ထီၣ်အဟံၣ်အဃီဖဲန့ၣ်လီၤ.
ပှၤဟဲက့ၤတဖၣ်အံၤအါတက့ၢ်မ့ၢ်ပှၤဟီကတးဖိအဃိ ဖဲ ၁၉၇၄-၇၅ နံၣ်အံၤအဘၢၣ်စၢၤသရၣ်ဒိၣ်ဘးသၣ်လၢအမ့ၢ်ဝဲဟီကတး ကီၢ်ခိၣ်ဘၣ် ကွၢ်ထွဲသုးကျဲၤန့ၢ်က့ၤ အဝဲသ့ၣ်အဂီၢ် တၢ်ဂုၤထီၣ်ပသီထီၣ်အတၢ်ဖံးတၢ်မၤလၢဘၣ်ဃးဒီးခဝ့ရှၢၣ်တပၤန့ၣ်လီၤ.
ပှၤလၢဟဲက့ၤကဒါဆူကီၢ်ပယီၤတဖၣ်အံၤလၢခံအဲၣ်ဒိးက့ၤအိၣ်ကဒါဘၣ်သးဝဲဆူအဲန်ဒမဲန်ကီးတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲအသီတဘျီဘၣ်ဆၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တအိၣ်လၢၤဒီးအဝဲသ့ၣ်ဘၣ်အဃိ သ့ၣ်နီၣ်ပီၢ်ယၢ်လီၤက့ၤအသးအိၣ်ဝဲတနီၤစ့ၢ်ကီးလီၤ.
အဲန်ဒမဲန်ဒီးနံၤခိဘါကီးအံၤအဘၢၣ်စၢၤအိၣ်စီၤစုၤယံၤဝဲဒၣ်ဒီးအ့န်ဒယါကီၢ်မိၢ်ပှၢ် ၁၂၀၀ ကံလိမံထၢၣ် (၇၅၀တၢၣ်)ဒီး အဘၢၣ် စၢၤအိၣ်စီၤစုၤယံၤဝဲဒၣ်ဒီး ကီၢ်လါ(ကီၢ်ပယီၤ) ၇၀၆ ကံလိမံထၢၣ် (၄၃၉ တၢၣ်)န့ၣ်လီၤ. ဆၢကတီၢ်ခဲၤအံၤ ပပှၤကညီဖိတဖၣ်အိၣ် ဆိးဝဲလၢဒူသဝီတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ (၉)တီၤလၢအမ့ၢ်ဝဲ-ဝ့ၢ်ဘံၣ်, Karmatang 9, Karmatang 10, ဝါဒီ,ဘံၣ်စက့, ပၣ်နံၣ်ကၣ်, ကွ့ၤကွ့ၤ, ဘူၣ်ရီ, ကၠံၣ်ပိ န့ၣ်လီၤ.
ဆၢကတီၢ်ခဲအံၤ ပပှၤကညီအပှၤကလုာ်လၢအဲန်ဒမဲန်ကီးအံၤ ကဲထီၣ်လံဝဲပှၤတဝၢအရ့ဒိၣ်လၢကီးတဘ့ၣ်အံၤအပူၤလံ. မ့ၢ်ထိၣ် သတြီၤက့ၤဒီးကလုာ်ဂၤအပှၤတဝၢလၢအတၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီစှၤတဖၣ်အကျါန့ၣ် ပပှၤကလုာ်အပှၤတဝၢအံၤပတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဂ့ၤ ဒိၣ်န့ၢ်ဒံးအဝဲသ့ၣ်န့ၣ်လီၤ. ခဲအံၤပပှၤကညီဖိတဖၣ်ကျဲးစၢးဝဲဒ်သိးဒီးကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်လၢအမ့ၢ်ဝဲ Scheduled Tribe အပတီၢ်လၢ အဲန်ဒံယါပဒိၣ်အအိၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢအတၤတၢ်ဒီးပပှၤကညီဖိအိၣ်လၢအဲန်ဒမဲန်ကီးမုၢ်မဆါတနံၤအံၤတဖၣ် တၢ်ကတိၤကျိာ်
ပပှၤကညီကလုာ်ဟံၣ်ဒူၣ်ဃီထၢဖိလၢအလဲၤသုးလီၢ်သုးကျဲလဲၤအိၣ်လဲၤဆိးဝဲအဆိကတၢၢ်ဆူကီးအဲန်ဒမဲန်တဖၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ်ပှၤဟီကတးဖိပှၤထံထၣ်စွ့ဖိတဖၣ်လီၤ.
ပပှၤကညီဖိအိၣ်လၢဟီကတးထံထၣ်စွ့တဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ပှၤသ့ၣ်တဖၣ်လၢကတိၤကညီကျိာ် ကျီၣ်ကျဲလိာ်အသးဒီး ပယီၤအတၢ်ကတိၤ(တနီၤ)န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ တုၤမ့ၢ်အဖိအလံၤစၢၤသွဲၣ်သီဖိလၢဟဲအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်ဒီး ဒိၣ်ထီၣ်ဘၣ်ဝဲဖဲအဲန်ဒမဲန်ကီးတဖၣ်အံၤ ကတိၤပိာ်ထွဲက့ၤဒၣ်ဝဲအမိၢ်အပၢ်တၢ်ကတိၤ ကညီကျိာ်(လၢအကျီၣ်ကျဲလိာ်သးဒီးပယီၤ အတၢ်ကတိၤတဖၣ်)န့ၣ် တုၤမုၢ်မဆါတနံၤအံၤလီၤ.
ပယီၤအတၢ်ကိးပယီၤအတၢ်ကတိၤလၢကျီၣ်ကျဲအသးဒီးကညီကျိာ်တဖၣ်န့ၣ် ဆိမိၣ်ဝဲလၢမ့ၢ်ဒၣ်အပှၤကညီတၢ်ကတိၤ ကျိာ်ဒီးအဝီၢ်သြဲန့ၣ်လီၤ.နမ့ၢ်သံကွၢ်အဝဲသ့ၣ်လၢမ့ၢ်နကတိၤပယီၤကျိာ်ဘၣ်ဧါန့ၣ်,အဝဲ သ့ၣ်ကတဲက့ၤနၤလၢကတိၤ ပယီၤကျိာ်တဘၣ်နီတဖျၢၣ်ဘၣ်လီၤ.ဘၣ်ဆၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်တၢ်ကတိၤကညီကျိာ်အကျါန့ၣ်ပၣ်ဃုာ်
ဒီးပယီၤတၢ်ကတိၤ(အိၣ်ဝဲအါမး)န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်တပာ်သူၣ်ပာ်သးဘၣ်ဝဲဘၣ်.
တၢ်ဆၢကတီၢ်လၢကဟဲခါဆူညါတဖၣ်န့ၣ်,အလီၢ်အိၣ်သပှၢ်ကတၢၢ်လၢပကဘၣ်ဒုးသ့ၣ်ညါတဲနၢ်ပၢၢ်က့ၤတၢ်ဂ့ၢ်တဖၣ်အံၤဒီးပကဘၣ်ကျဲးစၢးသိၣ်လိကတိၤလိထီၣ်က့ၤသးလၢကညီကျိာ်လီၤတံၢ်လီၤဆဲးလၢအတကျီၣ်ကျဲဒီးပယီၤတၢ်ကတိၤဘၣ်န့ၣ်မ့ၢ်တၢ်တခါလၢပကဘၣ်ပာ်သူၣ်ပာ်သးန့ၣ်လီၤ.
လီၤဆီဒၣ်တၢ်ကမ့ၢ်ဝဲဒၣ်မိၢ်ပၢ်သူၣ်က့သးပှၢ်လၢအလဲၤတုၤဆိကတၢၢ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ်အဒ့ၣ် ကမၢ်ဒီးအမူအဒါဖးဒိၣ် တမံၤလၢကဘၣ်ဘှါရှဲက့ၤဝဲတၢ်ဂ့ၢ်ကီတခါအံၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဂ့ၢ်အရ့ဒိၣ်အဂၤတမံၤမ့ၢ်ဝဲ, ပပှၤကလုာ်ကညီဖိအပှၤတဝၢအပှၤနီၣ်ဂံၢ်လၢအိၣ်စှၤကိာ်ဖိတဖုအံၤဘၣ်ဟဲသုးလီၢ်သုးကျဲဒီး
ဘၣ်အိၣ်ဘၣ်ဆိးတပူၤဃီ, ဘၣ်ရ့လိာ်သးကိးနံၤဒဲးဒီး ကလုာ်ဂၤလၢနံၣ်တကယၤတၢ်ဆၢကတီၢ်ပူၤအဃိ ကလုာ်ဂၤအတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ, အလုၢ်လၢ်သကဲာ်ပဝးတဖၣ် နုာ်လီၤကျဲၣ်ကျီလိာ်အသးဆူပပှၤတဝၢပူၤသ့ဝဲဒၣ်လီၤ.
ပမ့ၢ်တပာ်သူၣ်ပာ်သးဒီးပမ့ၢ်တပလီၢ်ပဒီပသးဘၣ်န့ၣ်ကလုာ်ဂၤ အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤအထူသနူတဖၣ်ကယုၢ်လီၤဘၢကွံၥ် ဝဲပပှၤကလုာ်အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤအထူသနူတဖၣ် န့ၣ်ကယီကယီဒီး လီၢ်ခံကတၢၢ်ပပှၤကလုာ်လီၤဘျၢဟါမၢ်ကွံၥ် ဆူကလုာ်ဂၤအပူၤသ့ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤကမ့ၢ်ဝဲဒၣ်နီၣ်ဂံၢ်(၁) တၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢအတၤတၢ်ဖးဒိၣ်တမံၤဒီး ပပှၤကလုာ်ကညီဖိအိၣ်လၢကီးအဲန်ဒမဲန်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
ကညီတၢ်ကူတၢ်ကၤ
ပှၤကိးကလုာ်ဒဲးန့ၣ်အိၣ်ဒီးအပှၤကလုာ်ဒၣ်ဝဲအတၢ်ကူတၢ်ကၤလၢအလီၤဆီလိာ်အသးဒီးကလုာ်ဂၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤကလုာ်တၢ်ကူ တၢ်ကၤန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ပနီၣ်လီၤဆီတမံၤလၢအဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒၣ်ပမ့ၢ်ကလုာ်မတၤလဲၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤတဂၤတုၤမ့ၢ်ပထံၣ်အကူကၤထီၣ် အပှၤကလုာ်အတၢ်ကူတၢ်ကၤဒီး ပသ့ၣ်ညါအီၤသ့တဘျီဃီလၢအမ့ၢ်ကလုာ်မနုၤတမံၤလဲၣ်န့ၣ်လီၤ.
လၢတၢ်န့ၣ်အဃိပပှၤကလုာ်အတၢ်ကူတၢ်ကၤန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်တခါလၢအိၣ်ဒီး အသုးသ့ၣ်အလၤကပီၤ တကးဒံးဘၣ်မ့ၢ်တၢ်လၢအကစိာ်ကဖီဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်ပပှၤကညီကလုာ်အံၤ လၢကလုာ်ဂၤတဖၣ်အမဲာ်ညါန့ၣ်လီၤ.
ပှၤထါပှၤကညီအတၢ်ကူတၢ်ကၤသ့န့ၣ်မ့ၢ်ဒၣ်ကညီဒူၣ်ဖိထၢဖိအိၣ်လၢကညီကီၢ်စဲၣ်ပူၤကစၢၢ်ခိၣ်ကလိခံဒီးပၢၤခိၣ်ဒူသဝီတဖၣ် န့ၣ်လီၤ. ကညီဖိအိၣ်လၢကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ်တဖၣ်စ့ၢ်ကီး မ့ၢ်ပှၤလၢအထါကညီတၢ်ကူတၢ်ကၤသ့တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
မ့မ့ၢ်ပှၤကညီဖိအိၣ်လၢ ခူပူၤဝ့ၢ်ပူၤတဖၣ်န့ၣ် တမ့ၢ်ဒ်န့ၣ်ဘၣ်.ပပှၤကညီကလုာ်ဟံၣ်ဒူၣ်ဃီထၢဖိဒီးမိၢ်လၢအလဲၤသုးလီၢ်သုးကျဲ, လဲၤအိၣ်လဲၤဆိးဝဲအဆိ ကတၢၢ် ဆူကီးအဲန်ဒမဲန်တဖၣ်န့ၣ် ကမ့ၢ်မိၢ်လၢထါထၣ်တသ့,ထါကညီကူကၤတသ့ဘၣ်အဃိဧါ, မ့တမ့ၢ်ဘၣ်တခီထါဝဲသ့ဘၣ်ဆၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ကီကအိၣ်ဒီးအဝဲသ့ၣ်အကလုာ်ကလုာ်လၢထါဝဲတချုး,ဒုးနဲၣ်မၤယုၤက့ၤဖိလံၤလၢခံတစိၤတချုးတဒးတသ့တဘၣ်ဘၣ်အဃိဧါ ပတသ့ၣ်ညါလီၤတံၢ်ဘၣ်.
လၢတၢ်ဒ်န့ၣ်အဃိ ကညီစၢၤသွဲၣ်သီဖိအိၣ်ဖျဲၣ်ဒီးဒိၣ်ထီၣ်ဘၣ်ဝဲဖဲအဲန်ဒမဲန်ကီးမုၢ်မဆါတ နံၤအံၤတဖၣ်န့ၣ် ပထံၣ်ဘၣ်လၢထါက့ၤကညီတၢ်ကူတၢ်ကၤတသ့လၢၤဘၣ်အိၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.ဘၣ်ဆၣ်ပထံၣ်ဘၣ်အဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်ပှၤလၢအဲၣ်ကူအဲၣ်ကၤကညီအတၢ်ကူတၢ်ကၤ. မ့ၢ်ပှၤသ့ၣ်တဖၣ်လၢပာ်ဒိၣ်ပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤအပှၤက လုာ်ကညီတၢ်ကူတၢ်ကၤတဖၣ်လီၤ.
ကညီတၢ်ကူတၢ်ကၤလၢအိၣ်ဒီးအဝဲသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် တဟးကူဟးကၤနါစိၤဝဲလၢတၢ်လီၢ်ဂုၤဂၤန့ၣ်ဘၣ်. မ့ၢ်တုၤလၢ တၢ်ဆၢကတီၢ်လီၤဆီ,မုၢ်နံၤဒိၣ်မုၢ်နံၤထီလီၤဆီအခါမၣ်ဒီးထုးထီၣ်လဲၤကူကၤဝဲဝံၤဒီးဟဲက့ၤပာ်ဂ့ၤဃာ်က့ၤဝဲ
ဂ့ၤဂ့ၤဘၣ်ဘၣ်လီၤ. သးအုးဝဲလၢကလီၢ်လံၤဒီး ကလီၤမၢ်န့ၢ်အီၤအဃိလီၤ. ကညီဆ့ကူဆ့ကၤ လၢအိၣ်ဒီးအဝဲတဖၣ်န့ၣ်စ့ၢ်ကီးစံးဝဲဒၣ်ဘၣ်မၣ်လိာ်ပှ့ၤန့ၢ်ဝဲလၢကီၢ်လါ(ကီၢ်ပယီၤ)ဒီး လၢကၠီၣ်တဲၣ်ကီၢ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဆၢကတီၢ်လၢကဟဲခါဆူညါတဖၣ်န့ၣ် ဖိလံၤစၢၤသွဲၣ်သီဖိအိၣ် ဖဲကီးအဲန်ဒမဲန်တဖၣ်အံၤကြၢးလၢကဘၣ်ဃုသ့ၣ်ညါမၤလိ သ့ထီၣ်က့ၤအသးလၢတၢ်ထါသ့ထီၣ်က့ၤကညီတၢ်ကူတၢ်ကၤအတၢ်စုသ့ခီၣ်ဘၣ်တုၤလၢထုးထီၣ်ရၤလီၤမၤကၤဆါလီၤက့ၤအီၤဖဲကီးအဲန်ဒမဲန်ပူၤကဘၣ်န့ၢ်အပတီၢ်အလီၢ်အိၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤကမ့ၢ်ဝဲဒၣ်နီၣ်ဂံၢ်(၂)တၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢအတၤတၢ်ဖးဒိၣ်တမံၤဒီး ပပှၤကလုာ်ကညီဖိအိၣ်လၢကီးအဲန်ဒမဲန်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
ကညီထူသနူတၢ်ဆဲးတၢ်လၤဒီးကညီလံာ်လဲၢ်
ပှၤကလုာ်တဒူၣ်လၢတၢ်ကပာ်ပနီၣ်အီၤလၢအမ့ၢ် “ပှၤတကလုာ်”အဂီၢ်န့ၣ် ကဘၣ်အိၣ်ဝဲဒၣ်ဒီးအတၢ်ဟဲလီၤစၢၤတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤ. ကဘၣ်အိၣ်ဝဲဒၣ်ဒီး အတၢ်ကတိၤကျိာ်လၢအလီၤဆီဒီးကလုာ်ဂၤ.ကဘၣ်အိၣ်ဝဲဒၣ်ဒီးအတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ,အထူသနူ,အလံာ်အ လဲၢ်ဒၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ. တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်တအိၣ်ဘၣ်န့ၣ်တၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤလၢပှၤ တကလုာ်လၢကလုာ်ဂၤ အကျါန့ၣ်တသ့ဘၣ်. ပဝဲ ဒၣ်ပှၤကညီကလုာ်အံၤ ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါပှၤ, ဘၣ်တၢ်ပာ်ပနီၣ်ပှၤလၢပမ့ၢ် “ကညီကလုာ်”ဖဲထံကီၢ်လၢကယဲၢ်ပလဲၤအိၣ်လဲၤဆိး လၢအပူၤဒီး လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဖျၢၣ်ညါန့ၣ်လီၤ.
တၢ်အံၤမ့ၢ်လၢကလုာ်ဂၤတဖၣ်န့ၣ် သ့ၣ်ညါဝဲဒၣ်ပပှၤကညီဖိအံၤပအိၣ်ဒီးအပှၤကလုာ် အတၢ်ဟဲလီၤ စၢၤတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤ,ပအိၣ်ဒီးပတၢ်ကတိၤကျိာ်လၢအလီၤဆီဒီးကလုာ်ဂၤ,ပအိၣ်ဒီးပတၢ်ဆဲးတၢ်လၤပထူသနူဒီးပ လံာ်ပလဲၢ်ဒၣ်ဝဲလီၤတံၢ်လီၤဆဲးအဃိန့ၣ်လီၤ. လံာ်လဲၢ်မ့ၢ်တၢ်အရ့ဒိၣ်ကတၢၢ်လၢပှၤကလုာ်တဖုန့ၣ်အဂီၢ်လီၤ. “လံာ်မ့ၢ်လီၤမၢ်ကျိာ်လီၤမၢ်,ကျိာ်မ့ၢ်လီၤမၢ်ကလုာ်ဟါမၢ်.လံာ်မ့ၢ် ထီၣ်ဖီကျိာ်ထီၣ်ဖီ,ကျိာ်မ့ၢ်ထီၣ်ဖီကလုာ်ထီၣ်ဖီ” ဝဲဒၣ်လီၤ.
လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပစံးလၢလံာ်လဲၢ်မ့ၢ်တၢ်အရ့ဒိၣ်ကတၢၢ်လၢပှၤကလုာ် တဖုန့ၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖိလံၤလၢအလဲၤတုၤဆူကီးအဲန်ဒမဲန်တဖၣ် လၢတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တပၤ ကအိၣ်ဘၣ်ကၠိ ဒီးမၤလိဘၣ်လံာ်အဂီၢ်သရၣ်လူၤကၠံဃုကျဲဒီးဒုးအိၣ်ထီၣ်န့ၢ်ဝဲပဒိၣ်ကၠိတဖျၢၣ်ဖဲဝ့ၢ်ဘံၣ်သဝီပူၤအိၣ်တုၤလၢတီၤခၢၣ်သးGovernment Secondary School-SSS) ဖဲပှၤ ကညီဖိအဆိကတၢၢ် တဖုဟဲအိၣ်ဟဲဆိးဖဲကီးအဲန် ဒမဲန်န့ၢ်သၢနံၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံလၢအမ့ၢ်ဝဲဖဲ- ၁၉၂၈ နံၣ်အခါန့ၣ်လီၤ.
လၢခံန့ၣ်မ့ၢ်လၢကၠိသရၣ်သိၣ်လိတၢ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ်ကရၢကရိဒီးတဲနၢ်ပၢၢ်ဝဲကီၢ်ရ့ၣ်ပၢပြးခိၣ်နၢ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ်အဃိ,ထံကီၢ်ပဒိၣ်ရဲၣ်ကျဲၤထုးထီၣ်န့ၢ်က့ၤအဝဲသ့ၣ်အလံာ်လၢတၢ်ကဘၣ်သိၣ်လိအီၤလၢကၠိတဖၣ် အဆိကတၢၢ်ဖဲ ၂၀၁၀ နံၣ်အခါန့ၣ်လီၤ.ဟံန်ဒံၤ Hindi ကျိာ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲကီၢ်အ့န်ဒယါတၢ်ကတိၤကျိၥ်မိၢ်ပှၢ်ဒီးဟံန်ဒံၤလံာ်န့ၣ်တၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤလၢအမ့ၢ်ဝဲဒၣ်ရူတ့လံာ်အဃိ ပှၤကညီဖိဟဲအိၣ်ဟဲဆိး ဖဲအံၤတဖၣ်န့ၣ်ကတိၤဒီးကွဲးဖးဝဲဒၣ်ဟံန်ဒံၤကျိာ်ဒီးဟံန်ဒံၤလံာ်န့ၣ်လီၤ.
တုၤဃီၤဆူ ၂၀၁၈ နံၣ်န့GSS Webi) ကၠိအံၤဒိးန့ၢ်ဘၣ်ကဒီးဝဲတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်လၢပဒိၣ်ဟ့ၣ်အီၤတၢ်ပျဲကသိၣ်လိဘၣ်လံာ်ကညီ လၢကၠိပူၤဖိးသဲစးတုၤလၢယဲၢ်တီၤ(Class 5)န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိလၢကၠိပူၤန့ၣ် ခဲအံၤတၢ်သိၣ်လိလံာ်မိၢ်ပှၢ်အိၣ်ဝဲဒၣ်သၢကျိာ် (၁)ဟံန်ဒံၤ Hindi ကီၤလၤလံာ် (၂)လံာ်အဲကလံး (၃)လံာ်ကညီန့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်ဆၣ်တၢ်ကီတၢ်ခဲလၢဟဲပိာ်ထွဲထီၣ်အခံတခီမ့ၢ်ဝဲဃုဘၣ်ပှၤကညီကၠိသရၣ်စဲၣ်နီၤလၢအသိၣ်လိလံာ်ကညီသ့လီၤတံၢ်လီၤဆဲးန့ၣ်မ့ၢ်တၢ်ကီဒီးတညီလၢအဝဲသ့ၣ်အဂီၢ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤကမ့ၢ်ဝဲဒၣ်နီၣ်ဂံၢ်(၃) တၢ်ဂ့ၢ်ကီလၢအတၤ တၢ်ဖးဒိၣ်တမံၤဒီးပပှၤကလုာ်ကညီဖိအိၣ်လၢကီးအဲန်ဒမဲန်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
ဒ်လဲၣ်ဂ့ၤ,ပသ့ၣ်ညါဘၣ်လၢတကီၢ်ခါဆၢကတီၢ်ခဲအံၤန့ၣ် ပပှၤကညီဖိအိၣ်ဖဲအဲန်ဒမဲန်ကီးတဖၣ်အံၤ ကရၢကရိထုးဖှိၣ်အသးဒီး ဘၣ်တၢ်ပာ်ပနီၣ် အဝဲသ့ၣ်ဒ်ပှၤတဝၢလၢအိၣ်ဒီး တၢ်ဂံၢ်ဆူၣ်ဘါဆူၣ် တဖုလၢလီၢ်ကဝီၤဖဲန့ၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဂုာ်ကျဲးစၢးဝဲဒ် သိး အ့ဒံယါပဒိၣ်ကဟ့ၣ်အဝဲသ့ၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်လၢကဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဝဲ (Scheduled Tribe)လၢပဒိၣ်အတၢ်မၤနီၣ်မၤဃါအပူၤအ ဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ၂၀၂၄ နံၣ်အံၤ တၢ်ထိၣ်တယးကွၢ်ဝဲပှၤကညီကလုာ်အိၣ်ဖဲအဲန်ဒမဲန်ဒီးနံၤခိဘါကီး( Andaman & Nicobar)အံၤအ ပှၤနီၣ်ဂံၢ်ကအိၣ်ဝဲဒၣ်လၢ(၃ဝဝဝ)ဘျဲၣ်န့ၣ်လီၤ.
မုၢ်မဆါတနံၤညါအံၤ ပပှၤကလုာ်ကညီဖိအိၣ်ဖဲအဲန်ဒမဲန်ဒီးနံၤခိဘါတဖၣ်န့ၣ် မၤလိမၤဒီးဘၣ်တၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့လၢအပတီၢ် ထီ, ဖျိထီၣ်တီၤထီကၠိ, ဖျိထီၣ်ဖၠၣ်စိမိၤကၠိ ဒီးကဲထီၣ်ဝဲခိၣ်နၢ်, မၤတၢ်လၢပဒိၣ်ပပှၢ်ဝဲၤဒၢးအတၢ်မၤလီၢ်, မၤတၢ်လၢစဲးဖီကဟၣ်, မၤ တၢ်လၢပၢၤ ကီၢ်တၢ်မၤဒီးတနီၤန့ၣ် လၢမူဒါတၢ်ဖံးတၢ်မၤအပူၤလဲၤဘၣ်ဟးဘၣ်ဝဲတုၤဆူကီၢ်ချၢအိၣ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.
မ့ၢ်တုၤဃီၤဆူကညီနံၣ်၂၇၆၄နံၣ်,ဒ့ၣ်ညါလါတၢ်ကိၢ်ခါ(၂၀၂၅နံၣ်,လါအ့ဖြ့ၣ်)ဆၢကတီၢ်န့ၣ်ပပှၤကလုာ်ကညီဖိလၢအလဲၤသုးလီၢ်သုးကျဲ, လဲၤအိၣ်လဲၤဆိးဒီး လဲၤသူၣ်ထီၣ်ဆီလီၤ အတၢ်အိၣ်မူအသီဆူကီးအဲန်ဒမဲန် (ကီၤလၤသူကီၢ်အ့န်ဒယါ)တဖၣ်အဂီၢ် န့ၣ်တၢ်ဆၢကတီၢ်ပှဲၤထီၣ်ဝဲဒၣ်အနံၣ် (၁ဝဝ)တီတီန့ၣ်လီၤ.
ပဆၢဂ့ၤဆၢဝါဘၣ်သုလၢသူၣ်ဒီဖျၢၣ်သးဒီဖျၢၣ်ညါ.ပသ့ၣ်နီၣ်ဆၢထံၣ်ဘၣ်က့ၤသုကိးနီၢ်ဂၤဒဲးလၢမဲာ်သကိးမဲာ်.ပသးအိၣ်လဲၤဟးဘၣ်သးဆူသုအိၣ်,ဆ့ၣ်နီၤကတိၤကျ့ၤခီကျ့ၤယ့ၤသကိးတၢ်ဒီးသု
ဘၣ်ဃးဒီးပပှၤကလုာ်ပမှံၤပပှၢ်လၢပျၢၤအတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအဂ့ၢ်ဒီးတၢ်ဆၢကတီၢ်လၢကဟဲခါဆူညါခီန့ၣ် မ့ၢ်ပဖီၣ်လိာ်စုပမၤသကိးတၢ်လၢပပှၤကလုာ်အတၢ်ဒိၣ်ထီၣ်ထီထီၣ်ကသ့လၢကျဲဒ်လဲၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. မၤန့ၢ်အီၣ်ကဲနၢၤဒုၣ်နၢၤဒါ. မ်ယွၤအမဲာ်ကလဲၤ တၢ်ဒီးသုတုၤဆူတၢ်လၢတၢ်ပှဲၤတစုမ့ၢ်ပတၢ်ဆၢဂ့ၤဆၢဝါန့ၣ်လီၤ.
တံနိ (သဝီတါ)
