တံနိ(သ၀ီတါ)
မုၢ်မဆါတနံၤအံၤကညီဖိလၢအကိးလီၤအသးလၢကညီကလုာ်ဘၣ်ဆၣ်ကတိၤက့ၤအကျိာ်တဘၣ်ႇကွဲးက့ၤဖးက့ၤအလံာ်ကညီတသ့လၢၤဘၣ်န့ၣ်အနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်၀ဲအါမးလီၤႉအ၀ဲအံၤမ့ၢ်တၢ်လီၤမၢ်ဖးဒိၣ်ဒီးတၢ်လီဘၣ်ယိၣ်ဖးဒိၣ်လၢပၦၤကလုာ်အဂီၢ်လီၤႉတၢ်လၢအလီၤသးအုးဒိၣ်န့ၢ်အန့ၣ်တခီမ့ၢ်၀ဲကညီဖိအိၣ်၀ဲတနီၤလၢအဆိမိၣ်ဆံးဒီးထံၣ်ဆံးက့ၤအၦၤကလုာ်ႇမဲာ်ဆှးလၢကဘၣ်ကတိၤက့ၤအၦၤကလုာ်ၦၤကညီအကျိာ်လၢကလုာ်ဂၤအမဲာ်ညါႇသးတအိၣ်လၢကမၤလိသ့ဘၣ်သးက့ၤအကျိာ်အလံာ်အလဲၢ်လၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤႉ
ယထံၣ်လိာ်ကတိၤသကိးတၢ်ဒီးၦၤသးစၢ်အိၣ်ဟဲထီၣ်လၢကီၢ်ပူၤတဖၣ်အကျါသးစၢ်တနီၤစံး၀ဲ “လံာ်ကညီပမၤလိအဘျုးအိၣ်မနုၤလဲၣ်ႉပအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤပူၤပကတိၤၦၤကညီကျိာ်ၦၤကနၣ်ပတၢ်တသ့ခဲလၢာ်ဘၣ်ႉပကွဲးလံာ်ကညီန့ၣ်ၦၤကလုာ်ဂၤဖးပတၢ်တဘၣ်ဘၣ်န့ၣ်ပတတဲလၢၤဘၣ်ႇပၦၤကညီဖိအနီၢ်ကစၢ်မးဖးနတၢ်တဘၣ်ခဲလၢာ်ဘၣ်ႇနကလဲၤသူအီၣ်အီၤဖဲလဲၣ်ႉအရ့ဒိၣ်လၢနကတိၤပယီၤကျိာ်ကဘၣ်သ့တခီႉနဖးလံာ်ပယီၤမ့ၢ်သ့ႇနကတိၤပယီၤကျိာ်မ့ၢ်ဘၣ်န့ၣ်ပသူအီၤန့ၢ်ဒီထံဒီကီၢ်ညါလီၤႉ”စံး၀ဲႉ
ကညီဘၣ်ကီဘၣ်ခဲဟံၣ်ဖိဃီဖိလၢအလဲၤတုၤဆူအီစထြ့လယါကီၢ်တဖၣ်အကျါၦၤအိၣ်၀ဲတနီၤႇ(တမ့ၢ်ခဲလၢာ်ဘၣ်)အတၢ်ပာ်သးဒ်န့ၣ်အသိးအိၣ်စ့ၢ်ကိးလီၤႉစံး၀ဲႇ“ပဖိဟဲတုၤဖဲကီၢ်တဘ့ၣ်အံၤတလိၣ်မၤလိသ့အသးလၢလံာ်ကညီလၢၤဘၣ်ႉကညီလံာ်န့ၣ်ဖဲကီၢ်တဘ့ၣ်အံၤနလဲၤသူအီၤကသ့ဖဲလဲၣ်ႉပဖိတဲက့ၤၦၤကညီကျိာ်တသ့ဘၣ်န့ၣ်တဘၣ်တၢ်နီမံၤဘၣ်ႉအရ့ဒိၣ်လၢတဲကိၤလၤ၀ါကျိာ်ကဘၣ်သ့တခီလီၤႉဟံၣ်ဖိဃီဖိလၢအတၢ်ပာ်သးအိၣ်ဒ်န့ၣ်ႇပထံၣ်ဘၣ်လၢအဖိဆံးတဖၣ်န့ၣ်အိၣ်လၢဟံၣ်အိၣ်လၢဃီကတိၤဒၣ်ထဲီၤလၤ၀ါကျိာ်ဒီးမ့ၢ်ထံၣ်လိာ်သးအသကိးကညီဖိကဒဲကဒဲန့ၣ်တဲက့ၤၦၤကညီကျိာ်တဘၣ်လၢၤဘၣ်အိၣ်ထီၣ်၀ဲဒၣ်အါမးလံလီၤႉ
အီးစထြ့လယါထံကီၢ်ပဒိၣ်အံၤအိၣ်ဒီးအ(Policy)တၢ်သိၣ်တၢ်သီ အတၢ်ပာ်သးလၢအမ့ၢ်၀ဲတၢ်ဟံးဃာ်ကျၢၤ(Multicultural)“ဆဲးလၤထီရီၤသနူ”န့ၣ်လီၤႉကလုာ်ဒူၣ်အိၣ်လၢထံကီၢ်အဂၤဒီးဟဲတုၤဖဲအီးစထြ့လယါကီၢ်ဒီးကဲထီၣ်၀ဲအီးစထြ့လယါထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်န့ၣ်လၢကပၢၤဃာ်ကျၢၤ၀ဲ-အၦၤကလုာ်အတၢ်ကတိၤကျိာ်ႇအလံာ်အလဲၢ်ဒီးအတၢ်ဆဲးတၢ်လၤႇအထူသနူအဂီၢ်ထံကီၢ်ပဒိၣ်ဟ့ၣ်အ၀ဲသ့ၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ႇဟ့ၣ်အ၀ဲသ့ၣ်တၢ်ပျဲလၢကမၤလိဘၣ်အၦၤကလုာ်အလံာ်လၢကၠိပူၤလၢအအိၣ်ဒီးဖိးသဲစးတၢ်ဘျၢန့ၣ်လီၤႉကၠိဒ်အံၤတကလုာ်န့ၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ“၀ံးထိရံယါကျိာ်တဖၣ်အကၠိ”( Victorian School of Languages-VSL)န့ၣ်လီၤႉလၢ၀ံးထိရံယါကီၢ်စဲၣ်အပူၤပဒိၣ်ပာ်ပနီၣ်၀ဲကျိာ်အကၠိအိၣ်၀ဲ(၄၆)ကျိာ်လၢအပၣ်ဃုာ်ဒီးကညီကျိာ်တၢ်မၤလိကၠိန့ၣ်လီၤႉကညီကၠိသရၣ်သိၣ်လိတၢ်လၢကညီကျိာ်အကၠိတဖၣ်ပဒိၣ်ဟ့ၣ်အ၀ဲသ့ၣ်တၢ်မၤစၢၤအဘူးအလဲဒ်ထံကီၢ်ပဒိၣ်အကၠိသရၣ်သိၣ်လိတၢ်လၢပဒိၣ်ကၠိအဘူးအလဲအသိးလီၤႉ
တၢ်သိၣ်လိကညီကျိာ်ကၠိအံၤအတၢ်မုၢ်လၢကွၢ်စိမ့ၢ်၀ဲဒၣ်-ကယဲၢ်မ့ၢ်ပၦၤကလုာ်ကညီဖိလၢဟဲသုးလီၢ်သုးကျဲသူၣ်ထီၣ်ဆီလီၤအတၢ်အိၣ်မူဖဲအီးစထြ့လယါကီၢ်ပူၤတဖၣ်ကသ့ပၢၤဃာ်(Maintain)ကျၢၤက့ၤအတၢ်ကတိၤကျိာ်ႇအလံာ်အလဲၢ်ဒီးအတၢ်ဆဲးတၢ်လၤႇဒီးကကဲထီၣ်၀ဲၦၤကလုာ်ဖးဒိၣ်တဖုလၢအအိၣ်ဒီးအသူးသ့ၣ်လၤကပီၤၦဲၤတုာ်ဒ်ကလုာ်ဖးဒိၣ်အဂၤတဖၣ်အသိးအဂီၢ်န့ၣ်လီၤႉဘၣ်ဆၣ်ထံၣ်ဘၣ်လၢမိၢ်ပၢ်တနီၤအတၢ်ဆီၣ်ထွဲဖိလံၤလၢကဟဲထီၣ်ကၠိအံၤစှၤဒိၣ်မးဒီးဖိလံၤဟဲဒိၣ်ထီၣ်ဖဲအံၤတဖၣ်တသ့ၣ်ညါက့ၤလၢၤအၦၤကလုာ်အထူအထံးအတၢ်ဟဲလီၤစၢၤအဃိကလုာ်သးသဟီၣ်စ့ၢ်ကီးလီၤဘံၣ်လီၤဘၢကွံာ်၀ဲကယီကယီလၢကလုာ်ဂၤတဖၣ်ကျါန့ၣ်လီၤႉ
ပၦကလုာ်ကညီသူၣ်ဘီၣ်သးစၢ်ဃုာ်ဒီးမိၢ်ပၢ်မုၢ်မဆါတနံၤအံၤတဖၣ်ပကဘၣ်အိၣ်ဒီးကလုာ်ဂ့ၢ်၀ီအတၢ်စီၣ်မဲာ်စီၣ်နါလၢခါဆူညါပၦၤကလုာ်အတၢ်အိၣ်ကၢအိၣ်ခီၣ်အဂီၢ်န့ၣ်မ့ၢ်တၢ်လၢပကဘၣ်ပာ်သူၣ်ပာ်သးန့ၣ်လီၤႉအဲၣ်ဒိးဒုးသ့ၣ်နီၣ်ထီၣ်ကဒါက့ၤကညီသးစၢ်ဖိတဖၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တစဲးဒ်အံၤလီၤႉဖဲ(၁၉၃၀)နံၣ်အဆၢကတီၢ်အခါမ့ၢ်လၢတၢ်သးတမံအဲကလံးၦၤမၤလဲၢ်အီၣ်ကီၢ်အတၢ်ပၢတၢ်ပြးသနူဘၣ်အဃိပယီၤသူၣ်စၢ်သးဘီၣ်ဖဲန့ၣ်အခါလၢအမ့ၢ်၀ဲ-(ကိုဘေသာင်းႇကိုလှအောင်ႇကိုသိန်းမောင်ႇကိုအုန်းဖေ)သ့ၣ်တဖၣ်လူၤကရၢကရိန့ၢ်အၦၤကလုာ်ပယီၤသးစၢ်ဖိတဖၣ်လၢကနုာ်လီၤမၤသကိးတၢ်ဒီး“ပ၀ဲပယီၤကရၢ”(တို့ဘမာအစည်းအရုံး)ဒီးကိးသတြီထီၣ်၀ဲႇ“ပယီၤကီၢ်န့ၣ်မ့ၢ်ပကီၢ်ႇပယီၤလံာ်န့ၣ်မ့ၢ်ပလံာ်ႇပယီၤတၢ်ကတိၤန့ၣ်မ့ၢ်ပကျိာ်ႇအဲၣ်ပယီၤအကီၢ်တက့ၢ်ႉယူာ်ထီၣ်ထီပယီၤအလံာ်တက့ၢ်ယူးယီၣ်ပာ်ကဲဒီးပာ်ဒိၣ်ကတိၤသကိးပယီၤအတၢ်ကတိၤအကျိာ်တက့ၢ်ႉ”
“ပ၀ဲပယီၤကရၢ”ဖိတဖၣ်ဆီၣ်တခူထီၣ်န့ၢ်လိာ်သးအခံဒီးစံး၀ဲႇပယီၤဖိမ့ၢ်ထံကစၢ်အဃိပမံၤမဲာ်ညါပဘၣ်ကိးအီၤလၢကစၢ်(သခင်- Master)န့ၣ်လီၤႉ လၢတၢ်န့ၣ်အဃိစးထီၣ်လၢန့ၣ်လံၤလံၤ“ပ၀ဲပယီၤကရၢဖိ”တဖၣ်န့ၣ်ကိးဆီတလဲက့ၤအမံၤလၢ-(သခင်ဘေသာင်းႇသခင်လှေအာင်ႇသခင်သိန်းမောင်ႇသခင်အုန်းဖေႇသခင်အောင်ဆန်း,သခင်နု)အဲၣ်ဒိးစံး၀ဲ-ပ၀ဲသ့ၣ်အံၤပမ့ၢ်ထံကစၢ်ကီၢ်ကစၢ်တဖၣ်ႇပတမ့ၢ်ၦၤအကုၢ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤႉ
အ၀ဲသ့ၣ်ကရၢကရိဒီးတဲနၢ်ပၢၢ်အၦၤကလုာ်ပယီၤဖိတဖၣ်လၢပမ့ၢ်ပယီၤကလုာ်အဃိပဘၣ်ကိးက့ၤပမံၤလၢပယီၤကျိာ်ႇပတဘၣ်ယုၢ်ပမံၤလၢကလုာ်ဂၤအကျိာ်ဘၣ်ႉပဘၣ်ပာ်ဒိၣ်ဒီးပဘၣ်အဲၣ်ကူဘၣ်အဲၣ်ကၤက့ၤပယီၤအတၢ်ကူတၢ်ကၤန့ၣ်လီၤႉ ဒ်တဲ၀ဲအသိးကနၣ်လိာ်အကလုၢ်မၤထွဲသကိး၀ဲဃူဃူဖိးဖိးကိးဂၤဒဲးစ့ၢ်ကီးလီၤႉ လၢကျဲဒ်အံၤန့ၣ ်အ၀ဲသ့ၣ်အသးသဟီၣ်ဆူၣ်ထိၣ်၀ဲရုၢ်ရုၢ်မ့ၢ်လၢအိၣ်ဃူအိၣ်ဖိးလိာ်အသးကဒဲကဒဲတကူၢ်သ့ၣ်အဃိမၤနၢၤမၤဃၣ်တၢ်ဒီးဒိးန့ၢ်ဘၣ်က့ၤ၀ဲကီၢ်ပယီၤထံကီၢ်တၢ်သဘျ့လၢအဲးကလံးအအိၣ်ဒီးဒိၣ်စိ၀ဲတုၤမုၢ်မဆါတနံၤအံၤလၢကလုာ်ဒူၣ်အဂၤတဖၣ်အဖီခိၣ်ခဲလၢာ်လီၤႉ
ၦၤပယီၤတကလုာ်အံၤ“ကလုာ်ဒိၣ်စိသနူသးသဟီၣ်”အိၣ်သူၣ်လီၤအသးလၢအပူၤၦဲၤဆၢၣ်ကလာ်လီၤႉ အ၀ဲသ့ၣ်အထူအထံးမ့ၢ်ၦၤကိၤလၤသူဘြၣ်မၣ်အစၢၤအိၣ်လၢကးပံးလ၀ိး(ကပၺိလဝတ္)ဟဲတုၤဆူကညီကီၢ်ႇကီၢ်လါ(ဂေါလတိုင်း)လၢကညီဖိအလီၢ်ခံလီၤႉ အ၀ဲသ့ၣ်ထီၣ်ဖိန့ၢ်မါဒီး ကညီမုၣ်,ယိၤမုၣ်တဖၣ်ဒီးအစၢၤအသွဲၣ်ကဲထီၣ်က့ၤ“ပယီၤ”ကလုာ်ႇလၢခံက့ၤဒိၣ်စိလုၢ်ဘၢကွံာ်၀ဲကညီဖိဃုာ်ဒီးကလုာ်ဒူၣ်ခဲလၢာ်ဒ်လၢပထံၣ်ဘၣ်မုၢ်မဆါတနံၤအံၤအသိးန့ၣ်လီၤႉ တဘျီအ၀ဲသ့ၣ်မ့ၢ်ၦၤတမှံၤလၢကညီကီၢ်(ကီၢ်လါ)ပူၤႇ မ့မ့ၢ်ခဲအံၤကဲထီၣ်က့ၤ၀ဲပထံကစၢ်ပကီၢ်ကစၢ်(သခင်မျိုး)ပဘၣ်ကဲက့ၤကလုာ်ဒူၣ်ဖိတဒူၣ်လၢအကီၢ်ပူၤလီၤႉ
တဘျီပအိၣ်ဒိးပစီၤလိၣ်စီၤပၤပခူပ၀့ၢ်တဖၣ်ႇဘၣ်ဆၣ်မုၢ်မဆါတနံၤအံၤလၢပယီၤအတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအတၢ်ကွဲးနီၣ်မၤဃါအပူၤကွဲးဆီတလဲကွံာ်၀ဲအမံၤဆူပယီၤအမံၤႇပစီၤလိၣ်စီၤပၤတဖၣ်ကဲထီၣ်က့ၤပယီၤစီၤပၤခဲလၢာ်လီၤႉ အဒိ-(စီၤမီၢ်ၦဲၤႇဆၣ်ဖါ၀ါႇဖီဖါ၀ါႇၦိၢ်စီၤဒံၣ်)တဖၣ်ပယီၤဒုးကဲထီၣ်က့ၤအီၤဆူ(မောင်ပါက်ကျိုင်းႇစူဋါသမၺဝႇပျူစောထီး),ကညီမုၣ်ဖိနီၢ်တၢ်ယံၤကဲထီၣ်က့ၤဆူ(မင်းသမီးဘေဒါရီ)န့ၣ်လီၤႉ ၦၤသးၦၢ်ကတိၤဒိ၀ဲလၢ “ထွံၣ်၀ဲးဘၢထီးခီၣ်လီၢ်”န့ၣ်လီၤႉ လၢပယီၤဖိတၢ်စံၣ်စိၤတၢ်ကွဲးနီၣ်အပူၤမုၢ်မ ဆါတနံၤအံၤထိးခီၣ်လီၢ်လီၤ ဘၢဟါမၢ်ကွံာ်လၢာ်လံႇပထံၣ်က့ၤဒၣ်ထဲထွံၣ်ခီၣ်လီၢ်လီၤႉ ကညီသးစၢ်လၢခါဆူညါကဘၣ်ပၢဆှၢက့ၤ အၦၤကလုာ်စၢၤသွဲၣ်သီသ့ၣ်တဖၣ်ႇအလီၢ်အိၣ်၀ဲသၦၢ်ကတၢၢ်လၢကဘၣ်လူၤဃုထံသ့ၣ်ညါမၤဖျါထီၣ်က့ၤသုၦၤကလုာ်အတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤ(တၢ်ဂ့ၢ်အမ့ၢ်အတီ)တဖၣ်အဂ့ၢ်လံန့ၣ်လီၤႉ
ကညီဖိလၢဆိမိၣ်ဆံးက့ၤအလံာ်ႇသးတအိၣ်မၤလိသ့က့ၤသးလၢအလံာ်ဘၣ်တဖၣ်အဂီၢ်အဲၣ်ဒိးဒုးသ့ၣ်နီၣ်ထီၣ်က့ၤသုလၢတၢ်ဂ့ၢ်ဖုၣ်ကိာ်ဒ်အံၤလီၤႉ ပမ့ၢ်ကွၢ်က့ၤပလံာ်ကညီ အတၢ်စံၣ်စိၤန့ၣ် ပမှံၤပၦၢ်တဖၣ်စံး ၀ဲလၢညါလံၤ လံၤန့ၣ်,ကညီအလံာ်မဲာ်ဖျၢၣ်အိၣ်၀ဲနွံကလုာ်လၢအမ့ၢ်၀ဲ-လံာ်ဆီ၀ဲးႇ လံာ်တၢ်နၢၤႇ လံာ်ထိၣ်ဂံာ်ဒံးႇ လံာ်ကွဲၢ်ကွီၢ်ႇ လံာ်သၣ်သွံႇ လံာ်ကွဲးစ့ႇ ဒီးလံာ်လဲၢ်ကဲန့ၣ်လီၤႉ လံာ်လၢပျၢၤနွံကလုာ်အကျါ ကညီစှီၤလံာ်မဲာ်ဖျၢၣ်လၢပကွဲးအီၤဖးအီၤမုၢ်မဆါတနံၤအံၤအက့ၢ်အဂီၤန့ၣ်ပဟံးန့ၢ်အီၤဟဲလီၤစၢၤ၀ဲလၢလံာ်ထိၣ်ဂံာ်ဒံး(ဒူကနါကၠ့ကနါ)န့ၣ်လီၤႉ
ၦၤကွဲးပယီၤတၢ်စံၣ်စိၤသရၣ်မီၣ်စၣ်ထိအလံာ်“ပံးတကးက၀ံးန့းစယးကၠါ”ကတြူၢ်(၂)ကဘျံးပၤ(၆၀)ဒီးၦၤကွဲးတၢ်စံၣ်စိၤသရၣ်အူစီအလံာ်“ကယ့ၣ်ယၣ်ဇ၀ၣ်”ကတြူၢ်(၁)ကဘျံးပၤ(၇၀)အပူၤန့ၣ်ကွဲး၀ဲဒဲအံၤ“ပ၀ဲဒၣ်ၦၤပယီၤဖိတဖၣ်လၢညါခါန့ၣ်အ့းသ့းအယံကၠံအယံကလ့တဖၣ်သိၣ်လိနဲၣ်လိန့ၢ်ၦၤလၢဒူကနါကၠ့ကနါ(လံာ်ထိၣ်ဂံာ်ဒံး)လၢပကကွဲးအီၤဖးအီၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ”ဖဲပယီၤတဖၣ်ဟဲနုာ်လီၤသီသီဆူကီၢ်လါ(ဂေါလတိုင်း)ပူၤ ဖဲ-ခချန(၉၀၀-၅၀၀)နံၣ် အဘၢၣ်စၢၤခါန့ၣ်ၦၤကညီကလုာ်ဒူၣ်အထၢတဖၣ်လၢအမ့ၢ်၀ဲၦိၢ်ႇဘှဲ(ကယါ), စှီၤ(ပျူႇကမ်းယံႇသက်) အဒူၣ်ကလုာ်ဖးဒိၣ်တဖၣ်အိၣ်ဆိးတ့ၢ်ပာ်စၢၤလံလၢကီၢ်တဘ့ၣ်အံၤအပူၤဃဲးဃဲးလံႉ စးထီၣ်လၢစိၤ၀ဲန့ၣ် လံၤလံၤတုၤလီၤဆူပယီၤစီၤပၤဒိၣ်စိပၢတၢ်အနီၣ်ရထၣ်အစိၤခန-(၁၀၄၄)နံၣ်န့ၣ် ၦၤကီၢ်ဖိတဖၣ်ကွဲးဒၣ်ဖးဒၣ်အလံာ် ထိၣ်ဂံာ်ဒံး(ဒူကနါကၠ့ကနါ)အလံာ်မဲာ်ဖျၢၣ်န့ၣ်လီၤႉ
တုၤမ့ၢ်သီခါဖးဒိၣ်ရှ့ၣ်အရဟၣ်ဟဲတုၤဆူဒူပကၣ်(ပုဂံ)တဘျီတၢၣ်ပီၣ်သကိး၀ဲဒီးအနီၣ်ရထၣ်၀ံၤဖဲ-ခန(၁၀၅၈)နံၣ်အခိၣ်အဃၢၤအခါန့ၣ်ကွၢ်န့ၢ်၀ဲလံာ်ထိၣ်ဂံာ်ဒံးဒီးဘှီဘၣ်မၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤ၀ဲအက့ၢ်အဂီၤတနီၤဒီးဒုးကဲထီၣ်က့ၤ၀ဲဆူလံာ်ပယီၤအလံာ်မဲာ်တဆီဘၣ်တဆီဒ်ပထံၣ်ဘၣ်အီၤလၢမုၢ်မဆါအနံၤအံၤအသိးန့ၣ်လီၤႉ ပဖံပဖုတဲယုၤက့ၤၦၤလၢတၢ်ဆၢကတီၢ်ဖဲန့ၣ်အခါ ပယီၤတဖၣ်ကူၣ်ထီၣ်တၢ်အၢဒ်သိး ၦၤကညီဖးက့ၤကွဲး က့ၤအ လံာ်ထူလံၤ သုတသ့လၢၤတဂ့ၤအဂီၢ်ႇ မ့ၢ်ထံၣ်ၦၤကညီဖးအလံာ်တဂၤ လၢ်လၢ်န့ၣ်အူခွဲးထီၣ်ကွံာ်၀ဲအမဲာ်ချံႇ မ့ၢ်ထံၣ်ၦၤကညီကွဲးအလံာ်တဂၤလၢ်လၢ်န့ၣ် ဒီၣ်တူာ်ကွံာ်၀ဲအစုန့ၣ်လီၤႉ မ့ၢ်လၢမၤ၀ဲဒ်န့ၣ်အဃိ ၦၤကညီသးၦၢ် တဖၣ်ကွဲးက့ၤအလံာ်တဘူၣ်လၢၤႇဖးက့ၤအလံာ်တဘူၣ်လၢၤဘၣ်ႉပယီၤဒွဲၣ်အူကွံာ်ကယဲၢ်မ့ၢ်ကညီလံာ်လဲၢ်လၢထံၣ်၀ဲတဖၣ်ႉ လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ၦၤသးၦၢ်တဖၣ်လူၤပာ်ခူသူၣ်ကွံာ်အလံာ်တနီၤဆူလၢၢ်ကဆူးလ့ကဆူးပူၤႉ ဘၣ်ဆၣ်နံၣ်လါယံာ်ထီၣ်ဒီးလံာ်တဖၣ်ပအူးတၢၢ်ဃံၤအီၣ်ဟးဂီၤကွံာ်၀ဲတနီၤႇဃဲထံမူခိၣ်ထံဘၣ်စီၣ်အဃိဟးဂီၤကွံာ်၀ဲလၢကျဲဒ်အံၤအဃိလီၤႉ
ၦၤကညီသးၦၢ်တဖၣ်ကွဲးက့ၤဖးက့ၤအလံာ်လၢတၢ်သဘျ့ပူၤတသ့တဘူၣ်လၢၤဘၣ်အဃိသးအုး၀ဲလၢအလံာ်မဲာ်ဖျၢၣ်တဖၣ်ကလီၤမၢ်န့ၢ်ကွံာ်အီၤဒီးဖိလံၤလၢခံတစိၤဖးက့ၤကွဲးက့ၤအလံာ်တသ့လၢၤဘၣ်ဖုးအဃိမၢ၀ဲအဖိအမါတဖၣ်ထါန့ၢ်လံာ်မဲာ်ဖျၢၣ်လၢဆ့ပျိၢ်အလိၤဒ်ဆ့အကံၣ်အသိးဒီးသိၣ်လိခူသူၣ်န့ၢ်က့ၤအဖိအလံၤလၢတၢ်ခူသူၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤႉတၢ်အံၤမ့ၢ်ဒ်သိးပယီၤသုတသ့ၣ်ညါထွဲတဂ့ၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤႉ
စးထီၣ်လၢပၦၤကညီအလံာ်လီၤမၢ်ကွံာ်ဖဲန့ၣ်၀ံၤအလီၢ်ခံတၢ်ဆၢကတီၢ်ယံာ်၀ဲ၈၀၀နံၣ်ဃၣ်ဃၣ်လၢအမ့ၢ်၀ဲဖဲ(၁၈၃၂)နံၣ်တဘျီန့ၣ်မံးရှၢၣ်နရံၣ်အသရၣ်ဒိၣ်၀ံး( Rev.jonathan Wade)ဟံးန့ၢ်ကဒိး၀ဲပယီၤ လံာ်မဲာ်ဖျၢၣ်အက့ၢ်အဂီၤအံၤဒီးမၤအါထီၣ်က့ၤ၀ဲတၢ်သီၣ်အဒ့ႇတၢ်သီၣ်မိၢ်ၦၢ်တဖၣ်၀ံၤဒုးကဲထီၣ်က့ၤ၀ဲကညီစှီၤအလံာ်မဲာ်ဖျၢၣ်ဒ်ပကွဲးပဖးပစူးကါသူအီၤလၢမုၢ်မဆါတနံၤအံၤအသိးကဒီးန့ၣ်လီၤႉ လၢတၢ်န့ၣ်အဃိပထံၣ်ဘၣ်လၢပကညီအလံာ်မဲာ်ဖျၢၣ်အံၤအခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိန့ၣ်မ့ၢ်ဒၣ်ကညီအလံာ်ထူလံၤလံာ်ထိၣ်ဂံာ်ဒံးန့ၣ်လီၤႉ
သရၣ်၀ံးဒုးအိၣ်ထီၣ်န့ၢ်ပကညီလံာ်၀ံၤအလီၢ်ခံ(၅၂)နံၣ်လၢအမ့ၢ်၀ဲဖဲ၁၈၈၄နံၣ်အခါန့ၣ်ဒီကလုာ်(KNA)ကညီခိၣ်နၢ်တဖၣ်ဒီးမံးရှၢၣ်နရံၣ်သရၣ်လၢအမ့ၢ်၀ဲသရၣ်၀ံးတူၣ်(Viton)သရၣ်စမံး( Smith)သ့ၣ်တဖၣ်လဲၤကတိၤပတံထီၣ်တၢ်ဆူထံကီၢ်ပဒိၣ်အအိၣ်ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တကပၤကညီဖိတဖၣ်ကမၤလိဘၣ်က့ၤအလံာ်ဒၣ်၀ဲလၢအကျိာ်ဒီးကဒိးစဲးဘၣ်၀ဲတုၤလၢနွံတီၤပဒိၣ်တၢ်ဒိးစဲးလၢကညီကျိာ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤႉမ့ၢ်လၢပဒိၣ်ဟ့ၣ်တၢ်ပျဲအဃိၦၤကညီမၤလိဘၣ်က့ၤအလံာ်ဒၣ်၀ဲလၢကၠိပူၤအိၣ်ဒီးပဒိၣ်တၢ်ဒိးစဲးတုၤလၢနွံတီၤစးထီၣ်လၢ(၁၈၈၄)နံၣ်လံၤလံၤန့ၣ်လီၤႉ
လၢခံယံာ်ကဒီး(၃၈)နံၣ်လၢအမ့ၢ်၀ဲဖဲ(၁၉၂၂)နံၣ်န့ၣ်ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်အၦၤကူၣ်လိာ်တၢ်တဂၤလၢအမ့ၢ်၀ဲဖုဒိးကထၢၣ်စၢၣ်စၣ်စံၣ်ဖိပတံထီၣ်တၢ်ဆူပဒိၣ်အအိၣ်ဒ်သိးအဲကလံးပဒိၣ်ကဟ့ၣ်ၦၤကညီအခွဲးလၢအကဒိးစဲးဘၣ်အသးတုၤအတီၤတဆံလၢကညီကျိာ်န့ၣ်လီၤႉတုၤဃီၤဆူ(၁၉၂၇)နံၣ်တဘျီအဲကလံးပဒိၣ်စၢၣ်ဟါခူဘၢးတလၢၢ်ဟ့ၣ်တၢ်ပျဲအဃိၦၤကညီမၤလိဘၣ်က့ၤၦၤကညီအလံာ်လၢအအိၣ်ဒီးတၢ်ဒိးစဲးတုၤလၢအတီၤတဆံန့ၣ်လီၤႉမ့မ့ၢ်လံာ်ပယီၤန့ၣ်ဖဲန့ၣ်အခါတၢ်ဘၣ်သိၣ်လိအီၤတုၤဒၣ်ဖဲယဲၢ်တီၤ(Lower Burmese)န့ၣ်လီၤႉ
တုၤမ့ၢ်ကီၢ်ပယီၤန့ၢ်တၢ်သဘျ့ဖဲ(၁၉၄၈)နံၣ်တဘျီ(ဖဆပလ)အူနူးပဒိၣ်တဆီၣ်ထွဲလၢၤၦၤကသိၣ်လိဘၣ်က့ၤကညီလံာ်လၢကၠိပူၤကီၢ်ပူၤလၢၤဘၣ်ႉတုၤလီၤလၢသုးခိၣ်န့ၣ်၀့“အတၢ်ပၢၢ်ဆၢကီၣ်ကးပဒိၣ်”ထီၣ်ဖဲ(၁၉၆၂)နံၣ်တဘျီတၢ်တဟ့ၣ်အခွဲးလၢၦၤကညီကသိၣ်လိဘၣ်က့ၤအလံာ်ကညီလၢတၢ်မၤလိကၠိပူၤလ့ၤတက့ၤဘၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤႉ ဖဲအပူၤကွံာ်(၁၃၅)နံၣ်ႇအဲကလံးပၢဒံးတၢ်အခါကညီဖိမၤလိဘၣ်လံာ်ကညီလၢကၠိဒိးစဲးဘၣ်အလံာ်တုၤလၢအတီၤတဆံဘၣ်ဆၣ်တုၤမ့ၢ်ပယီၤပၢဘၣ်က့ၤထံကီၢ်တဘျီလ့ၤတက့ၤတၢ်တဟ့ၣ်အခွဲးလၢၦၤကညီဖိကမၤလိဘၣ်က့ၤအလံာ်ကညီလၢကၠိပူၤလၢၤဘၣ်တုၤမုၢ်မဆါတနံၤအံၤန့ၣ်လီၤႉ
ပၦၤကလုာ်မုၢ်မဆါတနံၤအံၤလၢအစံး၀ဲႇ“ကညီလံာ်ပမၤလိအဘျုးအိၣ်မနုၤလဲၣ်ႉပဘၣ်ကတိၤကညီကျိာ်လၢကလုာ်ဂၤအကျါပမဲာ်ဆှးႇပအိၣ်ကီၢ်ပယီၤပူၤကညီကျိာ်,ကညီလံာ်လဲၢ်ပသူတသ့ဘၣ်ႉအရ့ဒိၣ်လၢပကတိၤပဖးလံာ်ပယီၤကဘၣ်သ့န့ၣ်လီၤႉ”သ့ၣ်တဖၣ်အလီၢ်အိၣ်လၢပကဘၣ်ဆီတလဲက့ၤပတၢ်ထံၣ်ပတၢ်ဆိမိၣ်တဖၣ်လံန့ၣ်လီၤႉနၦၤကလုာ်အတၢ်အိၣ်ဂၢၢ်ဆိးကျၢၤဒီးတၢ်ဂုၤထီၣ်ပသီထီၣ်ခါဆူညါအဂီၢ်နကြၢးစးထီၣ်မၤနဲတၢ်မနုၤလဲၣ်တခီအိၣ်က့ၤဒၣ်လၢနစုပူၤဒီးနတၢ်ဆၢတဲာ်အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤႉ
“လံာ်မ့ၢ်ထီၣ်ဖီကျိာ်ထီၣ်ဖီႇကျိာ်မ့ၢ်ထီၣ်ဖီကလုာ်ထီၣ်ဖီႇလံာ်မ့ၢ်လီၤမၢ်ကျိာ်လီၤမၢ်ႇကျိာ်မ့ၢ်လီၤမၢ်ကလုာ်ဟါမၢ်”၀ဲဒၣ်န့ၣ်လီၤႉနကမ့ၢ်ၦၤလၢအမၤထီၣ်ဖီနၦၤကလုာ်ဧါႇနကမ့ၢ်ၦၤလၢအမၤဟါမၢ်ကွံာ်နၦၤကလုာ်လဲၣ်တခီန့ၣ်ႇအိၣ်က့ၤဒၣ်လၢနတၢ်ထံၣ်ႇနတၢ်ဆိမိၣ်ဒီးနတၢ်ဆၢတဲာ်ဒၣ်နဲန့ၣ်လီၤႉလၢနၦၤကလုာ်အဂီၢ်-မ့ၢ်နကပာ်တ့ၢ်က့ၤတၢ်စံၣ်စိၤဒ်လဲၣ်ႉ
