တၢ်မၤသံလီၤတူာ်ၦၤကလုာ်တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလၢပတကြၢးသးပ့ၤနီၣ်ဘၣ်

တံနိ (သ၀ီတါ)

ထံကီၢ်တနီၤနီၤန့ၣ်အိၣ်ဒီးအတၢ်တိာ်ကျဲၤလၢကမၤလီၤမၢ်ဘၣ်သးကွံာ်၀ဲကလုာ်ဒူၣ်ဆံးတဖၣ်လၢအထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤဒီး အဲၣ်ဒိးသူၣ်ထီၣ်ဘၣ်သး၀ဲ“ကလုာ်ဒိၣ်စိသနူ”လၢအထံကီၢ်ပူၤန့ၣ်လီၤႉ ထံကီၢ်လၢအအိၣ်ဒီးတၢ်တိာ်ကျဲၤဒ်အံၤ အိၣ်၀ဲတဘျုးဘ့ၣ်လၢဟီၣ်ခိၣ်အံၤလီၤႉ လၢအကျါပၣ်ဃုာ်၀ဲဒၣ်ဒီးကီၢ်ပယီၤစ့ၢ်ကီးလီၤႉ ပမ့ၢ်ကွၢ်တရံးကဒါက့ၤၦၤကညီဖိအတၢ်လဲၤခီဖျိႇအတၢ်စံၣ်စိၤဘၣ်ဃးဒီးပယီၤကလုာ်ဒိၣ်စိသနူ ၦၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤလၢအပၢထံအီၣ်ကီၢ်တဖၣ် အတၢ်ကူၣ်အၢမၤသီလၢကမၤလီၤမၢ်ကွံာ်ဘၣ်သး၀ဲပၦၤကလုာ်အဂ့ၢ်န့ၣ် အိၣ်ဖျါ၀ဲတပယူာ်ဃီန့ၣ်လီၤႉ အ၀ဲသ့ၣ်အတၢ်ကူၣ်တရံးကျဲလၢကမၤလီၤမၢ်ကွံာ်ကလုာ်ဒူၣ်အဂၤတဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ် သူ၀ဲကျဲသၢဘိလၢအမ့ၢ်၀ဲ–

–တၢ်ဒုးသံမၤပျီအကျဲ (လူမျိုးတုန်းသုတ်သင်ချေမှုန်းခြင်း)
–တၢ်ထီၣ်ၦၢ်ကျဲၣ်ကျီဃုာ်သွံၣ်အကျဲ (သွေးနှောစနစ်)
–တၢ်ယူၢ်လီၤဘၢကွံာ်ၦၤလၢ–ထံရူၢ်ကီၢ်သဲး/မုၢ်ကျိၤ၀ဲၤကွာ်/ကလုာ်ဂ့ၢ်၀ီ(၀ါးမျိုခြင်း)န့ၣ်လီၤႉ
ပယီၤကလုာ်ဒိၣ်စိသနူဖိတဖၣ်သူ၀ဲကျဲသၢဘိအံၤ စးထီၣ်လၢပယီၤစီၤပၤမီ (Monarchy) ပၢတၢ်အစိၤလံၤလံၤဒီး တုၤလီၤဆူအူနူးပဒိၣ်(ဖဆပလ)အစိၤႇ န့ၣ်၀့စါယူး(မဆလ)အစိၤႇ (န၀တ/နအဖ)သုးမီၤစိရိၤပဒိၣ်အစိၤႇ အူသ့စ့ၣ်ပဒိၣ်(သုးတ၀ာ်ကမျၢၢ်တ၀ာ်)ပၢတၢ်အစိၤဒီးခဲအံၤတုၤလၢ NLD အီၣ်ဆါစူးကၠံၣ်တီခိၣ်ရိၣ်မဲ၀ဲ–ကမျၢၢ်ပဒိၣ်ပၢတၢ်အစိၤဒၣ်လဲာ်သူ၀ဲကျဲသၢဘိအံၤတပယူာ်ဃီန့ၣ်လီၤႉ

တၢ်ဒုးသံမၤပျီအကျဲ (လူမျိုးတုန်းသုတ်သင်ချေမှုန်းခြင်း)
ၦၤလၢအဟံးဃာ်ကျၢၤပယီၤကလုာ်ဒိၣ်စိသနူတဖၣ် အတၢ်ဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤပၦၤကလုာ်ႇ အတၢ်မၤသံမၤ၀ီပၦၤကလုာ်ႇ အတၢ်မၤတရီတပါပၦၤကလုာ်အတၢ်ဂ့ၢ်ထီရီၤတဖၣ်န့ၣ်ႇ လၢပမိၢ်ပၢ်ဖံဖုအတၢ်လဲၤခီဖျိထးခိၣ်အတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤမ့ၢ်ဂ့ၤႇ လၢပမှံၤပၦၢ်တဖၣ်အလုၢ်ပူၤထါပူၤမ့ၢ်ဂ့ၤႇ ပနၢ်ဟူသ့ၣ်ညါဘၣ်တကးဒံးဘၣ်ႇ တုၤဃီၤလၢပနီၢ်ကစၢ်အစိၤတၢ်ဆၢကတီၢ်ခဲအံၤဒၣ်လဲာ် ပတူၢ်ဘၣ်ခီၣ်ဘၣ်ဒုၣ်ဒါတဖၣ်အံၤ အတၢ်မၤတရီတပါၦၤႇ အတၢ်ဟဲထီၣ်ဒုးမၤသံမၤ၀ီပၦၤကလုာ်ႇ အတၢ်ဟဲထီၣ်ဒွဲၣ်အူမၤဟးဂီၤကွံာ်ပဒူပသ၀ီပခုးလီၢ်သံၣ်လီၢ်ဒီး ပဘၣ်ဃ့ၢ်မှံဟးဖျိးအိၣ်ခူသူၣ်သးလၢမံၤခိၣ်သိၣ်လာ် ဒ်ထိၣ်ဂံာ်ဆီမံၤအသိးႇ တနီၤဆူထံဆၢကီၢ်ဆၢဒီးတနီၤတုၤဆူထံဂုၤကီၢ်ဂၤဒၣ်လဲာ်န့ၣ်လီၤႉ

ဖဲကညီတၢ်ပၢၢ်ဆၢစးထီၣ်သီသီတဘျီဃီႇလၢအမ့ၢ်၀ဲ ၁၉၄၉ နံၣ် လါဖ့ၤဘြူၤအါရံၤ(၂၀)သီအနံၤန့ၣ်ႇ ကညီသုးဒီးကခၠ့ၣ်ခံဖုပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အသးဒီးလဲၤထီၣ်ဒုး၀ဲ၀့ၢ်(မိတ္ထီလာ)ဒီး(ပျော်ဘွယ်)လီၤႉ တၢ်ဒုးဆူၣ်မးဒီးတၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးစ့ၢ်ကီးအိၣ်၀ဲလီၤႉ တၢ်ဒုးတဘျီအံၤ ပၦၤမၤန့ၢ်မံးထံၤလၤဒီးပၠီၣ်ဘွဲၢ်၀့ၢ်တဖၣ်လီၤႉ ဖဲမ့းထံၤလၤ၀့ၢ်တၢ်ဒုးန့ၣ် ကညီသုးဖိတဖၣ်ဖီၣ်န့ၢ်သမူ၀ဲပယီၤအသုးခိၣ််ဒိၣ်မီၣ်မီၣ်ႇ သုးခိၣ်ဒိၣ်ဒီၤစ့ၤ(လၢခံဘၣ်ဒိသံဒီးကျိဖဲကီၢ်သ့ဒၢကညီဃိာ်ပူၤ)ဒီး ပယီၤသုးခိၣ်အဂၤၦၤခဲလၢာ်ယဲၢ်ဂၤလီၤႉ ဖဲန့ၣ်ကညီသုးဖိမၤန့ၢ်၀ဲလံာ်လဲၢ်တနီၤလၢသုးခိၣ်ဒိၣ်မီၣ်မီၣ်အထၢၣ်ပူၤလီၤႉ လၢလံာ်အကျါပၣ်ဃုာ်ဒီးလံာ်နဲၣ်လီၤလီၤဆီတဘ့ၣ် ကိး၀ဲလၢ (Operation Aung San) န့ၣ်လီၤႉ လၢလံာ်တဘ့ၣ်အံၤအပူၤအတၢ်နဲၣ်လီၤအိၣ်ကွဲးအသးဒ်အံၤ–

“..တၢ်ကဘၣ်ကျဲၤမၤလီၤတူာ်(သုတ်သင်)ကွံာ်ၦၤကညီႇကခၠ့ၣ်ႇယိၤကလုာ်တဖၣ်ခဲလၢာ်လၢကီၢ်ပယီၤအပူၤန့ၣ်လီၤႉ အဆိကတၢၢ်တၢ်ကဘၣ်ကျဲၤမၤလီၤတူာ်(သုတ်သင်)ကွံာ်ၦၤကညီကလုာ်လၢအဆိႇ မ့ၢ်၀ံၤဒီးကခၠ့ၣ်ကလုာ်ႇ မ့ၢ်၀ံၤဒီးယိၤကလုာ်တဖၣ်လီၤႉ လၢတၢ်ကျဲၤမၤလီၤမၢ်ကွံာ်ၦၤကညီကလုာ်အံၤန့ၣ် ပကဘၣ်မၤအီၤတုၤလၢ“ကျီတပိၢ်တဘၣ်ပာ်တ့ၢ်အဂံၢ်ဘၣ်”(ကျူပင်ခုတ်ကျူငုတ်မကျန်)န့ၣ်လီၤႉ တၢ်တိာ်ကျဲၤအံၤမ့ၢ်၀ဲပယီၤကလုာ်ဒိၣ်စိသနူပဒိၣ်လၢအန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤပၢပြးတၢ်တဖၣ် အတၢ်ကျဲၤခူသူၣ်လၢကမၤသံလီၤတူာ်ႇ မၤလီၤမၢ်ကွံာ်ဘၣ်သး၀ဲကလုာ်ဒူၣ်အဂၤတဖၣ် (Ethnic Cleansing) လၢကီၢ်ပယီၤအပူၤဒီး ကအဲၣ်ဒိးသူၣ်ထီၣ်ဘၣ်သး၀ဲ ပယီၤကလုာ်ဒိၣ်စိသနူလၢကီၢ်တဘ့ၣ်အံၤအပူၤန့ၣ်လီၤႉ တၢ်အံၤမ့ၢ်၀ဲပယီၤကလုာ်ၦၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤ ပယီၤကလုာ်ဒိၣ်စိပဒိၣ်လၢအပၢဘၣ်တၢ်တဖၣ်အတၢ်ပာ်သးန့ၣ်လီၤႉ

ပထံၣ်ဘၣ်ကဒီးတၢ်ကဲထီၣ်အသးအသီတဘျီဖဲကညီသုးဒီးကခၠ့ၣ်သုးတဖၣ် လဲၤထီၣ်ဒုးန့ၢ်၀့ၢ်တီၣ်ကၠံ (တောင်ကြီးမြို့)အခါန့ၣ်လီၤႉ ဖဲန့ၣ်အခါ ၦၤလၢအဟံးဃာ်၀့ၢ်တီၣ်ကၠံအတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢတခီမ့ၢ်၀ဲတီသူဒီးယိၤဒိၣ် (UMP) သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤႉ ကခၠ့ၣ်ဒီးကညီသုးဖိတဖၣ် ဆဲးကျိးမၤတၢ်နၢ်ပၢၢ်ဒီးတီသူႇ ယိၤဒိၣ် (UMP) တဖၣ်၀ံၤ တၢ်ခံးလီၤတဘျီဃီ ကညီသုးဒီးကခၠ့ၣ်သုးတဖၣ် နုာ်လီၤဟံးန့ၢ်၀့ၢ်တီၣ်ကၠံ၀ံၤႇ ဆီလီၤလီၢ်ကျဲလၢတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်လီၤတံၢ်လီၤဆဲးလၢတနၤဃီန့ၣ်လီၤႉ ပယီၤသုးတဖၣ်တသ့ၣ်ညါထွဲတၢ်ဂ့ၢ်အံၤနီတစဲးဘၣ်ႉ လၢခံတဂီၤ ပယီၤသုးခိၣ်ဒိၣ်ဘိၣ်ကၠ့ၣ်(ဗိုလ်ကျင်)ဒီးအၦၤသုးဖိအဂၤ ၁၅၀ အိၣ်လၢကလီ၀့ၢ်(ကေလာမြို့)ဒီး ဟဲထီၣ်၀ဲဆူ၀့ၢ်တီၣ်ကၠံန့ၣ်လီၤႉ ဖဲအ၀ဲသ့ၣ်နုာ်လီၤဆူ၀့ၢ်တီၣ်ကၠံတဘျီဃီ ကညီသုးဒီးကခၠ့ၣ်သုးလၢအိၣ်ဆီလီၤခူသူၣ်ဆိပာ်စၢၤအသးဖဲသိလ့ၣ်ကျဲစုစ့ၣ်စုထွဲတဖၣ် ခးဖှိၣ်အ၀ဲသ့ၣ်သတူၢ်ကလာ်အဃိ သုးခိၣ်ဘိၣ်ကၠ့ၣ်ဒီးအၦၤ ၁၅၀ န့ၣ် သံခဲလၢာ်တဘျီဃီဖဲတၢ်ဒုးဘျီ၀ဲအံၤလီၤႉ

တုၤမ့ၢ်ၦၤလဲၤထီၣ်ရှဲက့ၤတၢ်လီၢ်တဘျီႇ လၢဘိၣ်ကၠ့ၣ်တထၢၣ်ပူၤန့ၣ်ၦၤထံၣ်၀ဲအိၣ်ဒီး Official လံာ်တဘ့ၣ်ႇ ဃုာ်ဒီးလံာ်တၢ်နဲၣ်လီၤအဂၤတဘ့ၣ်လီၤႉ လၢလံာ်တၢ်နဲၣ်လီၤတဘ့ၣ်အပူၤအိၣ်ကွဲးဃာ်အသး– “ကယဲၢ်မ့ၢ်ၦၤကညီကလုာ်အိၣ်လၢတီၣ်ကၠံ၀့ၢ်ပူၤတဖၣ်အပိာ်ခွါန့ၣ် မၤသံကွံာ်အီၤခဲလၢာ်ႇ မ့မ့ၢ်ၦၤကညီမုၣ်တဖၣ်န့ၣ် ဖဲသုအဲၣ်ဒိးမၤသုမၤသ့”လီၤႉ လံာ်တၢ်နဲၣ်လီၤလၢဘိၣ်ကၠ့ၣ်အထၢၣ်ပူၤတဘ့ၣ်အံၤႇဆၢကတီၢ်ဖဲန့ၣ်အခါ ကီၢ်သူလ့ၤတၢ်ရၤလီၤတၢ်ကလုၢ်သန့(အိၣ်ဖဲမိၤခံ)ဖးဖျါထီၣ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤ၀ဲလၢ ကွဲၤလ့လိၤပူၤဒ်သိးၦၤကနၢ်ဟူသ့ၣ်ညါဘၣ်လၢဒီထံဒီကီၢ်ညါအဂီၢ်န့ၣ်လီၤႉ လၢခံတနံၤႇ ၀့ၢ်တကူၣ်တၢ်ရၤလီၤတၢ်ကလုၢ်သန့(မြန်မာ့အသံ)တခီ ရၤလီၤကဒါက့ၤ၀ဲႇတၢ်ကစီၣ်အံၤတမ့ၢ်တတီဘၣ်ႉ မ့ၢ်ဒၣ်ၦၤကညီတဖၣ်တဲဟးဂီၤတၢ်န့ၣ်လီၤႇစံး၀ဲႉ

ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဒ်အံၤတဖၣ်မ့ၢ်ကဲထီၣ်အသးတဘျီလၢ်လၢ်န့ၣ်ႇ ပယီၤကလုာ်ဒိၣ်စိသနူပဒိၣ်လၢ အန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဖၣ်ဒီးပယီၤသုးမီၤစိရိၤကရူၢ်လၢအပၢဆူၣ်ပၢစိးတၢ်တဖၣ် ဒ်သိးအတၢ်မၤတရီတပါအတၢ်ဂ့ၢ်တဖၣ်အံၤ သုအတအိၣ်ဖျါတဂ့ၤအဂီၢ်ႇ လွဲကဒံလွဲကဒါ၀ဲတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤဒီး မၤလီၤဘံၣ်လီၤဘၢမၤဟါမၢ်ကွံာ်၀ဲတၢ်ဂ့ၢ်တဖၣ်န့ၣ်လၢတၢ်ကဘျံးကဘျၣ်ပူၤထီဘိန့ၣ်လီၤႉ

တုၤဃီၤဆူ ၂၀၁၇ နံၣ် လါအီကၢးစ်ႇ တၢ်မၤသံမၤ၀ီတၢ်မၤတရီတပါ“ရိၤဟ့ၤကၠၤ”တဖၣ်ဆှုၣ်မဲာ်ကဲၤမဲာ်ႇ တၢ်ဒွဲၣ်အူအီၣ်ထီၣ်ကွံာ်အ၀ဲသ့ၣ်ဒူသ၀ီဟံၣ်ဃီတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲဒီး ၦၤရိၤဟ့ၤကၠၤနွံကလီၢ်ဘျဲၣ်(ဖဲန့ၣ်ခါပယီၤတၢ်ကစီၣ်စံး၀ဲမ့ၢ်ဒၣ်ထဲယဲၢ်ကထိဘျဲၣ်) ဘၣ်ပာ်တ့ၢ်ကွံာ်အဒူသ၀ီအဟံၣ်အဃီဒီး ဘၣ်ထွးထီၣ်ဃ့ၢ်ကွံာ်ဆူဘဲကလါဒဲးရှ်တဘျီႇ တၢ်ဂ့ၢ်အံၤမ့ၢ်လၢဒိၣ်ကဲၣ်ဆိးအဃိႇ ပယီၤပဒိၣ်လွဲကဒံလွဲကဒါကျဲးစၢးမၤလီၤမၢ်၀ဲတၢ်ဂ့ၢ်အံၤလၢ တၢ်ကဘျံးကဘျၣ်အကျဲဘၣ်ဆၣ်မၤဘၢ၀ဲတန့ၢ်လၢၤဘၣ်ႉ ဒီးခဲအံၤကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ခိၣ်နၢ်ဒိၣ်ထီတနီၤဒီး ပယီၤသုးခိၣ်ဒိၣ်လၢအဘၣ်မူဘၣ်ဒါတဖၣ်န့ၣ် ဘၣ်တၢ်လိာ်ကွီၢ်အ၀ဲသ့ၣ်လၢ“တၢ်မၤသံလီၤတူာ်ကွံာ်ကလုာ်ဒူၣ်” (Ethnic Cleansing) ကွီၢ်မ့ၣ်တၢ်မူးတၢ်ရၢ်အတၢ်ဂ့ၢ်ႇ ဒီးဘၣ်ထီၣ်ဘၢထီၣ်ကွီၢ်လၢဟီၣ်ခိၣ်ဘီမုၢ်စံၣ်ညီၣ်ကွီၢ်ဘျီၣ် (International Court of Justice ICJ) လၢဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢ (UN) အတၢ်ကွၢ်စူၣ်ဖီလာ်လံန့ၣ်လီၤႉ

တၢ်ထီၣ်ၦၢ်ကျဲၣ်ကျီဃုာ်သွံၣ်အကျဲ (သွေးနှောစနစ်)
တၢ်မၤသံလီၤတူာ်ကွံာ်ၦၤတကလုာ်အတၢ်ကျဲၤန့ၣ်ႇ တမ့ၢ်ထဲလၢတၢ်ဒိသံမၤလီၤမၢ်ကွံာ်အတၢ်ကတိၤကျိာ်ႇ အလံာ်အလဲၢ်ႇ အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤႇ ဒီးဟဲထီၣ်ဒုးမၤသံကွံာ်အၦၤကလုာ်ဧိၤန့ၣ်ဘၣ်ႉ လၢတၢ်ထီၣ်ၦၢ်ကျဲၣ်ကျီဃုာ်သွံၣ်အကျဲစ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤႉ ပနီၢ်ကစၢ်တခီလၢပတပာ်သူၣ်ပာ်သးဘၣ်အပူၤႇ ပၦၤကလုာ်ဘၣ်တၢ်ယူၢ်လီၤဘၢကွံာ်အီၤကယီကယီလၢတၢ်ထီၣ်ၦၢ်ကျဲၣ်ကျီသွံၣ်တၢ်ကူၣ်တရံးအကျဲအံၤန့ၣ်လီၤႉ

ဖဲအပူၤကွံာ် ၁၉၈၈ နံၣ်ႇ တၢ်ဖီၣ်ချုးန့ၢ်ကဒီး၀ဲဒုၣ်ဒါအလံာ်ခူသူၣ်တဘ့ၣ်ႇ မ့ၢ်၀ဲဘံၣ်ဘှ့ၣ်သုးခိၣ်နၢ်တဖၣ်ဆှၢခူသူၣ်လီၤန့ၢ်၀ဲဆူဘံၣ်ဘှ့ၣ်သုးအိၣ်လၢယိၤကီၢ်စဲၣ်တဖၣ်အအိၣ်န့ၣ်လီၤႉ လၢလံာ်ကဘျံးအဖီခိၣ်ကတၢၢ်န့ၣ်ကွဲးလီၤ၀ဲ (ထိတ်တန်းလျှို့ဝှက်)န့ၣ်လီၤႉ လံာ်အမုၢ်နံၤမုၢ်သီတခီမ့ၢ်၀ဲ– ၁၀/၁၀/၈၈ ဒီးလံာ်နီၣ်ဂံၢ်တခီမ့ၢ်၀ဲ (လ/၀အမှတ်/ပလစ/ရ–၀၁၃/၈၈)န့ၣ်လီၤႉ တၢ်ဂ့ၢ်မိၢ်ၦၢ်လၢလံာ်တၢ်နဲၣ်လီၤအပူၤတခီမ့ၢ်၀ဲ–တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဆူပယီၤသုးဖိတဖၣ် ကဘၣ်မၤလီၤဒုးအသးႇ ရ့လိာ်အသးဒီးယိၤဒိၣ်မုၣ်ဖိတဖၣ်ႉ ပယီၤသုးဖိလၢမ့ၢ်ထီၣ်ဖိန့ၢ်မါဒီးယိၤဒိၣ်မုၣ်ဖိတဖၣ်န့ၣ် တၢ်ကဟ့ၣ်ဆီၣ်ထွဲကနၢၤအ၀ဲသ့ၣ်လၢကျိၣ်စ့တၢ်မၤစၢၤထဲလဲၣ်ထဲလီၣ်အဂ့ၢ်လံာ်တၢ်နဲၣ်လီၤန့ၣ်လီၤႉ တၢ်အံၤမ့ၢ်၀ဲ–တၢ်ကမၤလီၤမၢ်ကွံာ်ကလုာ်ဒူၣ်တဖၣ်လၢ“တၢ်ထီၣ်ၦၢ်ကျဲၣ်ကျီဃုာ်သွံၣ် (သွေးနှောစနစ်)
အကျဲန့ၣ်လီၤႉ

တၢ်ယူၢ်လီၤဘၢကွံာ်ၦၤလၢ–ထံရူၢ်ကီၢ်သဲး/မုၢ်ကျိၤ၀ဲၤကွာ်/ကလုာ်ဂ့ၢ်၀ီ(၀ါးမျိုခြင်း)
လၢ“၂၀၂၀ နံၣ် ကီၢ်ပယီၤတၢ်ဃုထၢ”ၦၤကဘၣ်ဟ့ၣ်တၢ်ဖးအဂီၢ် ပအိၣ်(တီအူ)ကလုာ်အၦၤနီၣ်ဂံၢ်စရီလီၤမၢ် (တအိၣ်လၢၤဘၣ်)အဂ့ၢ်ႇ ပအိၣ်ကလုာ်ဒူၣ်ခိၣ်နၢ်ၦၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါတဖၣ်စံး၀ဲဒၣ်န့ၣ်လီၤႉ ပအိၣ်ကလုာ်ဒူၣ်ခိၣ်နၢ်တဖၣ်စံး၀ဲႇ လၢကီၢ်ပယီၤထံဖိကီၢ်ဖိကလုာ်ဒူၣ်စရီပူၤန့ၣ်– ဖဲ ၂၀၁၀ နံၣ်အခါႇလၢမါတလ့ကီၢ်ခီ/ပကိကီၢ်ခီဒီးယိၤကီၢ်စဲၣ်အပူၤန့ၣ် ပအိၣ်(တီသူ)အနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်၀ဲ(၂၀ႇ၈၇၁)ဂၤႇ ဘၣ်ဆၣ်လၢ ၂၀၂၀ နံၣ်ခဲအံၤ ပအိၣ်အနီၣ်ဂံၢ်စရီတအိၣ်နီတဂၤလၢၤဘၣ်ႉ ဖဲ ၂၀၁၀ နံၣ်န့ၣ်ႇ လၢကယါကီၢ်စဲၣ်လွဲၤကီၤကီၢ်ဆၣ်အပူၤ ပအိၣ်(တီသူ)အနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်၀ဲ(၁၂ႇ၂၀၀)ဘျဲၣ်ႇ ဘၣ်ဆၣ်လၢ ၂၀၂၀ နံၣ်ခဲအံၤ ပအိၣ်အနီၣ်ဂံၢ်စရီတအိၣ်နီတဂၤလၢၤဘၣ်ႉ ဖဲ ၂၀၁၉ နံၣ်အခါႇ လၢပကိကီၢ်ခီပူၤပအိၣ်(တီသူ)အနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်၀ဲ(၃၆ႇ၀၀၀)ဂၤႇ ဘၣ်ဆၣ် ၂၀၂၀ နံၣ်ခဲအံၤ ပအိၣ်နီၣ်ဂံၢ်စရီတအိၣ်နီတဂၤလၢၤဘၣ်ႉ မ့ၢ်လၢတၢ်မနုၤအဃိလဲၣ်ႉ

ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤႇ ဖဲ ၃၀/၇/၂၀၂၀ အနံၤ (RFA) ၦၤဟံးတၢ်ကစီၣ်ဖိသံကွၢ်၀ဲလွဲၤကီၤတၢ်ကယာ်ရဲၣ်ကျဲၤ ၦၤဟဲနုာ်ဆူထံကီၢ်ပူၤ၀ဲၤကျိၤ (လွယ်ကော်လူဝင်မှုရေးကြီးကကြပ်ရေးမှူး) အၦၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါအူအီၣ်စိႇ“ခဲအံၤလၢကယါကီၢ်စဲၣ်ပူၤန့ၣ် ကလုာ်ဒူၣ်တဖၣ်အၦၤနီၣ်ဂံၢ်စရီအိၣ်ၦဲၤဂၤလဲၣ်”ဖဲန့ၣ်အူအီၣ်စိစံးဆၢက့ၤ၀ဲႇ“လၢပကီၢ်စဲၣ်ပူၤကလုာ်ဒူၣ်တဖၣ်အၦၤနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်ဆံးအါလဲၣ်န့ၣ်ႇ ပစံးဆၢအီၤတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်တအိၣ်ဘၣ်”မ့ၢ်တၢ်စံးဆၢတခါလၢ အကဲထီၣ်တၢ်လီၤကမၢကမၣ်ဒီး ကဲထီၣ်တၢ်ဆိမိၣ်ဖးဒိၣ်တခါလၢဘၣ်မနုၤဃိတၢ်တဟ့ၣ်အီၤအခွဲးလၢ ကဘၣ်စံးဆၢတၢ်သံကွၢ်အံၤဘၣ််လဲၣ်အလီၢ်ခံန့ၣ်အိၣ်ဒီးတၢ်ခူူသူၣ်မနုၤတဖၣ်လဲၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤႉ အတၢ်ဂ့ၢ်ခူသူၣ်ကအိၣ်၀ဲတဘျုးမံၤအကျါဖဲအံၤယသးအိၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်အဂ့ၢ်ခံထံၣ်လၢ ပကဟ့ၣ်ထီၣ်ကဒါက့ၤပတၢ်ထံၣ်အဂီၢ်လီၤႉ

တၢ်ဂ့ၢ်တၢတထံၣ်–ပမ့ၢ်ကွၢ်က့ၤကီၢ်ပယီၤအဖးဖီမုၢ်စရီ (Census) န့ၣ်ႇတၢ်လီၤဆီဖးဒိၣ်အိၣ်တခါႉ ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်ပာ်ဖျါ၀ဲ–ဖဲ ၁၉၄၈ နံၣ် (အူနူးပဒိၣ်အစိၤ)ကီၢ်ပယီၤဒီတဘ့ၣ်အပူၤ ပယီၤကလုာ်အိၣ်၀ဲ ၄၀% ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်အဂၤတဖၣ်အိၣ်၀ဲ ၆၀% လီၤႉ ဖဲ ၁၉၆၂ နံၣ်(န့ၣ်၀့ပဒိၣ်အစိၤ)ကီၢ်ပယီၤဒီတဘ့ၣ်အပူၤ ပယီၤကလုာ်အိၣ်၀ဲ ၆၀% ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်အဂၤတဖၣ်အိၣ်၀ဲ ၄၀% လီိၤႉ ဖဲ(သ့စ့ၣ်ပဒိၣ်အစိၤ)ကီၢ်ပယီၤဒီတဘ့ၣ်အပူၤ ပယီၤကလုာ်အိၣ်၀ဲ ၇၀% ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်အဂၤတဖၣ်အိၣ်က့ၤဒၣ်ထဲ ၃၀% န့ၣ်လီၤႉ ဘၣ်မနုၤအဃိပယီၤနီၣ်ဂံၢ်အါထီၣ်ကွ့ၢ်ကွ့ၢ်ဒီး ကလုာ်ဒူၣ်အဂၤတဖၣ်အနီၣ်ဂံၢ်ဘၣ်စှၤလီၤကွံာ်၀ဲဒၣ်ကွ့ၢ်ကွ့ၢ်န့ၣ်လဲၣ်ႉ

တၢ်ဂ့ၢ်ခံထံၣ်တထံၣ်–တၢ်မ့ၢ်ထၢထံဖိကီၢ်ဖိအဖးဖီမုၢ်စရီ (Census) လၢကီၢ်ပယီၤပူၤန့ၣ်ႇ ထီဘိအိၣ်ဒီးတၢ်ကဘျံးကဘျၣ်ႇ တၢ်ကမူၤကမၣ်ဒီးတၢ်တမ့ၢ်တတီဘၣ်န့ၣ်လီၤႉ အဒိ–နမံၤမ့မ့ၢ်လၢပယီၤႇနမံၤမဲာ်ညါမ့ၢ်အိၣ်လၢ(မ,မောင်,ခေါ်,ဦး) နမ့မ့ၢ်ၦၤဘါဘူးဒးန့ၣ် ကွဲးလီၤ၀ဲလၢနမ့ၢ်ပယီၤကလုာ်န့ၣ်လီၤႉ လၢတၢ်န့ၣ်အဃိႇ တနံၣ်ညါအံၤပထံၣ်ဘၣ်လၢကညီတၢ်ကရၢကရိခိၣ်နၢ် ၦၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါတဖၣ်ဟ့ၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါဒီး ဆီၣ်တခူထီၣ်န့ၢ်ကညီကမျၢၢ်တဖၣ်အခံလၢ မံၤမဲာ်ညါန့ၣ်ကဘၣ်ကွဲးလီၤ၀ဲႇ “စီၤႇနီၢ်ႇနါႇစး”လၢကဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်၀ဲမ့ၢ်ကညီကလုာ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤႉ မ့ၢ်တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်လၢအဂ့ၤလီၤႉ ဘၣ်ဆၣ်တၢ်၀ဲန့ၣ်တမ့ၢ်ပကန့ၢ်ဘၣ်တၢ်အုၣ်ကီၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးလၢတၢ်ကပာ်ပနီၣ်လၢအမ့ၢ်ကညီဒံးဘၣ်ႉ အလီၢ်အိၣ်လၢ“ပဖိပလံၤလၢခံတဖၣ်ပကဘၣ်ယုၢ်န့ၢ်အ၀ဲသ့ၣ်လၢကညီအမံၤ”န့ၣ်လီၤႉ ပမ့ၢ်ကွၢ်လၢပယီၤန့ၣ် တယုၢ်န့ၢ်အဖိမံၤလၢကညီကျိာ်နီတဂၤႇ နီတခီၣ်ဘၣ်ႉ ပစံးပမ့ၢ်ယုၢ်န့ၢ်ပဖိလၢခံတဖၣ်အမံၤလၢကညီကျိာ်ဒီး ကကဲထီၣ်တၢ်ဂၢၢ်တၢ်ကျၢၤလၢၦၤထၢနုာ်ကမၣ်ပစရီဆူပယီၤကလုာ်အစရီပူၤတသ့လၢၤဘၣ်န့ၣ်ႇ ပအုၣ်ကီၤပသးလီၤတံၢ်လီၤဆဲးတဘူၣ်ဒံးဘၣ်ႉ ပယီၤတဖၣ်မ့ၢ်ၦၤလၢမၤကဘျံးကဘျၣ်တၢ်ပျီပျီဘူၣ်ႉ လံၣ်တၢ်လီတၢ်ပျီပျီဘူၣ်ႉ လံၣ်တၢ်လီတၢ်ပျီပျီန့ၣ်ကွၢ်ဒၣ်နမဲာ်လိၢ်ကတိၢ်လီၤႉ ကွၢ်ထံဖိကီၢ်ဖိတၢ်ဂီၤခိၣ်တဘ့ၣ်အံၤႉ အမံၤ–စီၤအဲၣ်ဆၢဖီႉပၢ်အမံၤ–စီၤယိၤရှူႉၦၤကလုာ် /
တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ–ပယီၤ/

ဘူးဒးတၢ်ဘါႉ (မ့ၢ်နကစံးနဲဒ်လဲၣ်) “စီၤအဲၣ်ဆၢဖီ”တမ့ၢ်ၦၤကညီကလုာ်အမံၤဘၣ်ဧါႉ “စီၤယိၤရှူ”တမ့ၢ်ၦၤခရံာ်ဖိအမံၤဘၣ်ဧါႉ မ့မ့ၢ်ဒ်န့ၣ်ဒီး ဘၣ်မနုၤအဃိၦၤဘၣ်ထၢနုာ်လီၤထံဖိကီၢ်ဖိတဂၤအံၤအစရီလၢအမ့ၢ်“ပယီၤကလုာ်ႇၦၤဘါဘူးဒးတၢ်ဘါ”အစရီပူၤလဲၣ်ႉ တၢ်၀ဲအံၤတမ့ၢ်တၢ်ဘၣ်ဆၢၣ်ဘၣ်တီၤကွဲးကမၣ်တၢ်ဘၣ်ႉ မ့ၢ်တၢ်လံၣ်တၢ်လီပျီပျီဒီး ကွၢ်နမဲာ်လံတကံလိၢ်ကတိၢ်တကလုာ်န့ၣ်လီၤႉ
ဖဲအပူၤကွံာ်လါအီကၢးစ်ႇ ၂၀၂၀ ကညီတၢ်ကစီၣ်အပူၤႇ ၦၤဟံးတၢ်ကစီၣ်နါ၀့ၤဖၠိစၣ်ကွဲးပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ကစီၣ်တခါစံး၀ဲႇဖဲမိၣ်(တလၢၤ)ကီၢ်စဲၣ်ႇ ဘံလ့ကီၢ်ဆၣ်ႇ မယါကိကရူၢ်ပူၤန့ၣ် သ၀ီအိၣ်၀ဲ(၁၆)ဖျၢၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဒၣ်ကညီသ၀ီခဲလၢာ်လီၤႉ ကလုာ်ဂၤအိၣ်ကျဲၣ်ကျီဃုာ်ဘၣ်ဆၣ် ကညီိမ့ၢ်ၦၤလၢအနီၣ်ဂံၢ်အါကတၢၢ်လီၤႉ ဘၣ်ဆၣ်ကညီဖိအိၣ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ် လၢအထံဖိကီၢ်ဖိခိၣ််ဂီၤ(မှတ်ပုံတင်)အိၣ်ဖျဲၣ်စရီဒီး ဟံၣ်ခိၣ်စရီအပူၤန့ၣ် ၦၤလၢအလဲၤထၢစရီတဖၣ် ထၢနုာ်လီၤ၀ဲဒၣ်လၢအမ့ၢ်ပယီၤကလုာ်န့ၣ်လီၤႉ သ၀ီဖိတဖၣ်သးတမုာ်ဘၣ်ဒီး ဒ်သိးတၢ်ကဘှီဘၣ်န့ၢ်က့ၤအ၀ဲသ့ၣ်စရီလၢအမ့ၢ်ကညီကလုာ်အဂီၢ်ႇ တီၣ်ဖျါထီၣ်ဃာ်၀ဲတၢ်ဂ့ၢ်အံၤဆူမိၣ်ကီၢ်စဲၣ်ဘျီၣ်ဒိၣ်ကလုာ်ဒူၣ်ဂ့ၢ်၀ီကမံတံာ်အအိၣ်လၢ ၂၀၁၉ နံၣ်ခါလံၤလံၤလံဘၣ်ဆၣ် တုၤခဲအံၤတၢ်တဟံးန့ၢ်ဂ့ၢ်၀ီမၤထွဲတၢ်နီတမံၤဒံးဘၣ်အဂ့ၢ်ႇ ကမံတံာ်ဖိစီၤကၠီၤမိစံး၀ဲဒၣ်လီၤႉ

တၢ်ဂ့ၢ်အဂၤတခါ–ပ၀ဲၦၤကညီဖိတကလုာ်အံၤ ပအိၣ်ဒီးတၢ်ဂံၢ်ဆံးဘါစၢ်ဖးဒိၣ်တမံၤႉ ဖျါလၢပဆိမိၣ်ဆံးက့ၤပတၢ်ကတိၤပကျိာ်ႇ ဒီးပတၢ်အဲၣ်ပတၢ်ပးကဲပနီၢ်ကစၢ်လံာ်လဲၢ်ဆံးစှၤ၀ဲဒိၣ်မးန့ၣ်လီၤႉ ပထံၣ်ဘၣ်ၦၤအိၣ်၀ဲအါမးမဲာ်ဆှးလၢကဘၣ်ကတိၤအကျိာ်လၢကလုာ်ဂၤမဲာ်ညါႇ မဲာ်ဆှးလၢကဘၣ်ကူကၤကညီတၢ်ကူတၢ်ကၤလၢကလုာ်ဂၤအမဲာ်ညါန့ၣ်လီၤႉ တနီၤစံး၀ဲပကတိၤၦိၢ်ကျိာ် စှီၤကနၣ်ပတၢ်တသ့ႇ ပကတိၤစှီၤကျိာ် ၦိၢ်ကနၣ်ပတၢ်တသ့ႇ ကြၢးလၢပကဘၣ်ကတိၤလၢပယီၤကျိာ်ႇ မ့ၢ်လၢပကနၣ်သ့ကိးဂၤဒဲးႇ ဒီးတၢ်ကီတၢ်ခဲတအိၣ်ဘၣ်အဃိလီၤႉ တၢ်ဆိမိၣ်ဒ်အံၤတကလုာ်မ့ၢ်တၢ်လၢအလီၤပျံၤလီၤႉ မ့ၢ်ပလဲၤဒိးလီၤပကိာ်ဘိလၢၦၤကကျီတဲာ်မၤသံလီၤတူာ်ကွံာ် ၦၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤႉ

ထံကီၢ်တနီၤအပူၤ ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးတဖၣ်မ့ၢ်လၢအတပာ်ဒိၣ်ပးကဲက့ၤအကျိာ်ႇ အလံာ်အလဲၢ်ဘၣ်အဃိႇ ဒီးလၢအတကပၤခီကလုာ်ဒူၣ်လၢအအဲၣ်ဒိးသူၣ်ထီၣ်ဘၣ်သး ကလုာ်ဒိၣ်စိသနူလၢအထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤတဖၣ် အတၢ်တိာ်ကျဲၤခူသူၣ်အဃိႇ ကလုာ်ဒူၣ်ဆံးတဖၣ်ဘၣ်တၢ်ယူၢ်လီၤဘၢကွံာ်အီၤကယီကယီလၢ တၢ်တတိာ်သူၣ်ပာ်သးအပူၤန့ၣ်လီၤႉ လၢကျဲဒ်အံၤအဃိ National Geographic Society ကရၢထိၣ်ဒွးတယာ်ဒီးပာ်ဖျါထီၣ်၀ဲ–ဖဲ(၂၁)ယၤဖှိၣ်နံၣ်အတီၢ်ပူၤအံၤ ကလုာ်ဒူၣ်အဆံး(၆ႇ၀၀၀)ဃၣ်ဃၣ် ကလီၤမၢ်ကွံာ်၀ဲလၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢအံၤန့ၣ်လီၤႉ မ့မ့ၢ်လၢဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်န့ဆၢၣ်ခိၣ်ဃၢၤတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤကရၢ (UNEP) တခီထုးထီၣ်ရၤလီၤအလံာ်ပာ်ဖျါတဘ့ၣ်ႇစံး၀ဲ– ဆၢကတီၢ်ခဲအံၤလၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢကျိာ်လၢတၢ်ကတိၤအီၤအိၣ်၀ဲ(၅ႇ၀၀၀)တုၤ(၇ႇ၀၀၀)ကျိာ်န့ၣ်လီၤႉ ဘၣ်ဆၣ်လၢတၢ်အိၣ်သးအကလုာ်ကလုာ်အဖီခိၣ် ၂၁ ယၤဖှိၣ်နံၣ်မ့ၢ်လၢာ်န့ၣ် ကျိာ်လၢတၢ်စံးကတိၤအီၤမုၢ်မဆါတနံၤအံၤအကျါတနီၤန့ၣ် လၢတၢ်ဘူၣ်တဂ့ၤတီၢ်တဘၣ်အပူၤ ကလီၤမၢ်ကွံာ်၀ဲ(၉၀)မျးကယၤသ့ၣ်သ့ၣ်အလီၢ်အိၣ်၀ဲန့ၣ်လီၤႉ

ဒ်တၢ်ကရၢကရိလီၤဆီလၢအလူၤဃုဃိထံသ့ၣ်ညါၦၤကလုာ်ဒူၣ်ဂ့ၢ်၀ီတၢ်အိၣ်သးတဖၣ် အတၢ်ထံၣ်အတၢ်ပာ်ဖျါအသိးႇ မ့မ့ၢ်မ့တီဘၣ်ဖုးသၢပျၢၤႇ ပ၀ဲကညီဖိတကလုာ်အံၤပမ့ၢ်တအဲၣ်ႇ ပမ့ၢ်တပာ်ဒိၣ်ကဟုကယာ်မၤဂုၤထီၣ်ပသီထီၣ်က့ၤပကျိာ်ပလံာ်ပလဲၢ်ဘၣ်ဒီး (၂၁)ယၤဖှိၣ်နံၣ်အလၢာ် ကလုာ်ဒူၣ်လၢကလီၤမၢ်ကွံာ်၀ဲ(၆ႇ၀၀၀)ဃၣ်ဃၣ်အကျါႇ ပၦၤကညီဖိတကလုာ်အံၤ အတၢ်ဟဲ၀ံအဘူၣ်အတီၢ်ကမၤဘၣ်ဖုးအသးဒီးၦၤဒ်လဲၣ်ႉ တၢ်အံၤနတကြၢးလၢနကဘၣ်သးပ့ၤနီၣ်အီၤဘၣ်ႉ

လၢ– တံနိ (သ၀ီတါ)