တၢ်မၤသံလီၤတူာ်ရိၤဟ့ၤကၠၤတၢ်ဂ့ၢ်အဖီခိၣ်–မ့ၢ်တၢ်ကလိာ်ကွီၢ်ဃုာ်အီၣ်ဆါစူးကၠံၣ် ဒ်ၦၤကူၣ်ဃုာ်တၢ်တဂၤအသိးအလီၢ်ကအိၣ်စ့ၢ်ကီးဧါႉႉႉ

တံနိ(သ၀ီတါ)

တၢ်ကစီၣ်ဟးထီၣ်လၢပယီၤသုးဖိ(၂)ဂၤ လဲၤအၢၣ်လီၤအသးလၢအမၤကမၣ်တၢ်အဂ့ၢ်ဆူဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ် စံၣ်ညီၣ်ပီတ့၀ဲၤဒၢး(ICC)အိၣ်လၢ The Hague ၀့ၢ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤႉ တၢ်ကစီၣ်တခါအံၤ ဟးထီၣ်၀ံၤအလီၢ်ခံစှၤသီႇ ဖဲလါစဲးပထ့ဘၢၣ်(၁၀)သီ ၂၀၂၀ အနံၤန့ၣ်ႇ EU parliament အိၣ်ဖှိၣ်ဒီးဆၢတဲာ်၀ဲ– လၢအပူၤကွံာ်တၢ်ဟ့ၣ်လီၤတ့ၢ်အီၣ်ဆါစူးကၠံၣ်တၢ်လၤကပီၤလၢအမ့ၢ်၀ဲ Sakharov Human Right Prize တၢ်လၤကပီၤန့ၣ် တၢ်ကထုးကွံာ်အီၤအဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤႉ EU parliament ကရၢခိၣ်(၂) Heidi Hautala ဆီၣ်ထွဲတူၢ်လိာ်၀ဲကရၢအတၢ်ဆၢတဲာ်အံၤ ဒီးစံး၀ဲႇ“မ့ၢ်လၢအ၀ဲ (အီၣ် ဆါစူးကၠံၣ်)ဟ့ၣ်အခွဲးတၢ်ပျဲဒ်သိး တၢ်ကဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤရိၤဟ့ၤကၠၤကလုာ်ဒူၣ်အဃိႇ ဒီးမ့ၢ်လၢအ၀ဲဆီၣ်ထွဲ မၤစၢၤၦၤမၤဆူၣ်မၤစိးတၢ်တဖၣ်အဃိႇ ဒ်အမ့ၢ်ထံကီၢ်ပဒိၣ်အၦၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါအဒိၣ်ကတၢၢ်တဂၤအသိးႇ လၢအ၀ဲကဘၣ်ဟံးဂ့ၢ်၀ီဆူၦၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိတဖၣ်အလီၢ်ႇ ပဒိၣ်လၢဘၣ်ထွဲဒီးအီၤတဖုအံၤ ဂ့ၢ်လိာ်၀ဲ တၢ်ဂ့ၢ်လၢအကဲထီၣ်သးတဖၣ်အံၤအဃိႇ ပတၢ်ဆၢတဲာ်အံၤကမ့ၢ်၀ဲတၢ်ဟ့ၣ် ကၣ်ကဒါက့ၤအီၤ တဲာ်တဲာ်ဖျုဖျု တခါန့ၣ်လီၤႉ”

ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်လၢတၢ်မၤသံလီၤတူာ်ကလုာ်ဒူၣ်တၢ်ဂ့ၢ်အံၤအဖီခိၣ် EU parliament ကရၢခိၣ်(၂)အတၢ်တဲလၢအမ့ၢ်၀ဲႇ“မ့ၢ်လၢအ၀ဲ(အီၣ်ဆါစူးကၠံၣ်)ဟ့ၣ်အခွဲးတၢ်ပျဲဒ်သိးတၢ်ကဆီၣ်တံၢ်မၤနၢၤရိၤဟ့ၤကၠၤကလုာ်ဒူၣ်အဃိႉႉႉႇ မ့ၢ်လၢအ၀ဲဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤၦၤမၤဆူၣ်မၤစိးတၢ်တဖၣ်အဃိႉႉႉႇ မ့ၢ်လၢအ၀ဲတဟံးန့ၢ်ဂ့ၢ်၀ီလၢတၢ်ဂ့ၢ်အံၤဘၣ်အဃိႉႉႉ”တၢ်ကတိၤတဖၣ်အံၤႇ မ့ၢ်အပာ်ဖျါထီၣ်၀ဲအခီပညီလၢ–ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤအီၣ်ဆါစူးကၠံၣ်မ့ၢ်ၦၤလၢအမူဒါအိၣ်တဂၤန့ၣ်လီၤႉ အ၀ဲ(အီၣ်ဆါစူးကၠံၣ်)မၤတၢ်ဒ်အံၤန့ၣ်ႇ မ့ၢ်ကွၢ်လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့၀ဲၤဒၢး(ICC)ရိမ့ၤသဲစး (Rome Statute) အဆၢဒိၣ်(၂၅)အဆၢဖိ ၃(ဂ)စံး၀ဲ–တၢ်ဂ့ၢ်ဒ်အံၤန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ကမၣ်လၢတၢ်ဟံးဂ့ၢ်၀ီအီၤသ့န့ၣ်လီၤႉ တၢ်ဘျၢတဆၢ အံၤစံး၀ဲဒၣ်ႇ “တၢ်မၤကမၣ်ဒ်အံၤတကလုာ်န့ၣ်ႇ ၦၤလၢအဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါတၢ်ႇ ၦၤလၢအဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်ႇ ဒ်သိးတၢ်ကမၣ်ဒ်အံၤတကလုာ်ကကဲထီၣ်အဂီၢ် ၦၤလၢအဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတၢ်ႇ ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတၢ်(မ့တမ့ၢ်)ၦၤလၢအဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤၦၤလၢအဲၣ်ဒိးမၤကမၣ်တၢ်ဒ်အံၤတဖၣ်ႉႉႉ”န့ၣ်လီၤႉ

ၦၤလၢအဟံးဃာ်လီၢ်လၤလၢအမ့ၢ်၀ဲ“ထံကီၢ်ၦၤဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတၢ်”အီၣ်ဆါစူးကၠံၣ်အံၤ အတၢ်စိတၢ်ကမီၤအိၣ်လၢ“ကီၢ်ခိၣ်”အဖီခိၣ်အဂ့ၢ်ႇ စံး၀ဲတလီၢ်လီၢ်န့ၣ်လီၤႉ အမူဒါအဂၤတခါလၢမ့ၢ်၀ဲ“ထံဂုၤကီၢ်ဂၤကိတိာ်”တၢ်လီၢ်တၢ်လၤအံၤစ့ၢ်ကီးႇ ဒ် ၂၀၀၈ ဂံၢ်ခီၣ်ထံးထံကီၢ်တၢ်ဘျၢသဲစးအတၢ်နဲၣ်လီၤအသိးန့ၣ် အ၀ဲဒၣ်မ့ၢ်ဒီကလုာ်ဂၢၤသး ဒီးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢကီၣ်ကးကရၢ(အမျိုးသား ကာကွယ်ရေးနှင့်လုံခြုံရေးကောင်စီ–ကာ/လုံ)ကရၢဖိတဂၤလီၤႉ ရိမ့ၤသဲစး(Rome Statute)အဆၢဒိၣ်(၂၈)စံး၀ဲ ႇ“ပၢပြးခိၣ်နၢ်တဖၣ်/ခိၣ်နၢ်လၢအိၣ်ဒီးမူဒါလၢတၢ်ဖီခိၣ်တဖၣ်ႉႉႉ”န့ၣ်လီၤႉ သဲစးတဆၢအံၤအဲၣ်ဒိးစံးဘၣ်သး၀ဲ ၦၤလၢအမ့ၢ်ကမျၢၢ်ပဒိၣ်ပၦၢ်တဖၣ်(အရပ်သားအာဏာပိုင်များ)န့ၣ်လီၤႉ

ဒ်တၢ်ပာ်လီၤဃာ်တၢ်ဘျၢသဲစးကျဲသနူအိၣ်ပာ်အသိးႇ မ့ၢ်လၢတၢ်မၤကမၣ်၀ဲကွီၢ်မ့ၣ်သဲစး လၢရိၤဟ့ၤကၠၤ ကလုာ်ဒူၣ်အဖီခိၣ်ဒ်အံၤအဃိ တၢ်ကဟံးန့ၢ်ဂ့ၢ်၀ီလၢၦၤလုၢ်သ့ၣ်ခါပတာ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်တဖၣ် အဂီၢ်န့ၣ်ႇ ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ်အီၣ်ဆါစူးကၠံၣ်အံၤ တၢ်ကပာ်ပနီၣ်အီၤဒ်အမ့ၢ်၀ဲႇ “ၦၤလၢအအိၣ်ဒီး မူဒါဖးဒိၣ်လၢအကိး၀ဲတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢကီၣ်ကးကရၢတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်တဂၤ”အသိးသ့ၣ်သ့ၣ်လီၤႉ ဒ်အမ့ၢ်၀ဲထံကီၢ်ခိၣ်နၢ်ၦၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါအဒိၣ်ကတၢၢ်တဂၤအသိး မ့ၢ်လၢအ၀ဲတဟံးဂ့ၢ်၀ီဒီး ဟ့ၣ်တၢ်ကမၣ်လၢၦၤမၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်ဘၣ်အဃိ–တၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤဒ်(တၢ်တြီတဒၢတၢ်မၤသံလီၤတူာ်ၦၤကလုာ်သဲစးအဆၢဒိၣ်–၃(ဃ)အသိး) “ၦၤလၢ အကူၣ်လိာ်မၤသကိးဃုာ်တၢ်ဒီးၦၤမၤကမၣ်တၢ်ဖိတဖၣ်”သ့၀ဲစ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤႉ ထံကီၢ်ၦၤဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတၢ်၀ဲၤဒၢး(နိုင်ငံတော်အတိုင်ပင်ခံရုံး)ပဒိၣ်အၦၤတဲတၢ်ပၢ အူဇီၤထ့စံး၀ဲဒၣ်ႇ “တၢ်ပာ်ပနီၣ်ဃာ်ရခၢၣ်ကီၢ်စဲၣ်ကလံၤစိးဟီၣ်က၀ီၤတၢ်လီၢ်န့ၣ် လၢသုးမုၢ်ဒိၣ်ကဘၣ်လဲၤမၤ၀ဲ–တၢ်မၤရှဲမၤပျီဟီၣ်က၀ီၤတၢ်လီၢ်န့ၣ်လီၤ”စံး၀ဲႉ တၢ်ဒီသဒၢ၀ဲၤကျိၤမူဒါခိၣ်သုးခိၣ်ကျၢၢ်စိရိၤမ့အီၣ်လဲၣ်စ့ၢ်ကီးႇ ဖဲၦၤဟံးတၢ်ကစီၣ်တဖၣ်သံကွၢ်အီၤတၢ်သံကွၢ်အခါန့ၣ် စံးဆၢက့ၤ၀ဲႇ“ပသုးမုၢ်ဒိၣ်အံၤ မ့ၢ်လၢပဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဟ့ၣ်အခွဲးတၢ်ပျဲလၢပဒိၣ်အအိၣ်အဃိႇ ပလဲၤဒုးမၤရှဲမၤပျီကွံာ်&ခၢၣ်ဟီၣ်က၀ီၤန့ၣ်လီၤ”စံး၀ဲႉ

စးထီၣ်လၢတၢ်မၤသံမၤပျီရိၤဟ့ၤကၠၤကလုာ်ဒူၣ်အတၢ်ဂ့ၢ်ကဲထီၣ်အသး ဖဲ ၂၀၁၇ နံၣ် လါအီကၢးစ်ဒီး ဖဲတၢ်ဂ့ၢ်အံၤကဲထီၣ်သး၀ံၤအလီၢ်ခံန့ၣ်ႇ လၢ(NLD)ပဒိၣ်အပူၤ မ့ၢ်အ၀ဲသ့ၣ်အိၣ်ဖှိၣ်တဲသကိးဆၢတဲာ်တ့ၢ်၀ဲတၢ်ဂ့ၢ်မနုၤသ့ၣ်တဖၣ်လဲၣ်န့ၣ်ႇ အီၣ်ဆါစူးကၠံၣ်ကဘၣ်တဲဖျါထီၣ်၀ဲတီတီလိၤလိၤအဆၢကတီၢ်ဘၣ်၀ဲလံန့ၣ်လီၤႉ အ၀ဲမ့ၢ်ကးဘၢဒံးဒၣ်အကိာ်ပူၤဒီး မ့ၢ်တတဲဖျါထီၣ်၀ဲဒၣ်ဘၣ်န့ၣ်ႇ ကဖျါ၀ဲဒၣ်လၢအ၀ဲစ့ၢ်ကီးမ့ၢ်ၦၤတဂၤလၢအပၣ်ဃုာ်မၤသကိးတၢ်လၢ တၢ်မၤကမၣ်ကွီၢ်မ့ၣ်တၢ်ဂ့ၢ်ဖးဒိၣ်တခါအံၤအကျါႇ အကးဒံးဘၣ်ကဘၣ်ဒိဃုာ်၀ဲဒၣ်ဒီးအပဒိၣ်ဒီတဖုညါအသူးသ့ၣ်လၤကပီၤန့ၣ်လီၤႉ လၢန့ၣ်အမဲာ်ညါ ထံကီၢ်ဂုၤဂၤတဖၣ်ကဟ့ၣ်တၢ်ဆီၣ်သနံးအီၤဒီး ကပတုာ်ကွံာ်၀ဲတၢ်မၤသကိးမုၢ်ကျိၤ၀ဲၤကွာ်တၢ်မၤဒီး ကီၢ်ပယီၤပဒိၣ်အဃိႇ ကီၢ်ပယီၤထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် ကဘၣ်သဂၢၢ်၀ဲဒီးတၢ်ဖံးတၢ်မၤတအိၣ်ဘၣ် အတၢ်ဃံးတၢ်စ့ၤသ့၀ဲဒၣ်လီၤႉ လီၢ်ခံကတၢၢ် အီၣ်ဆါစူးကၠံၣ်အနီၢ်ကစၢ်ဒီးအပဒိၣ်ပၦၢ်တဖၣ် တကးဒံးဘၣ်ႇ ကီၢ်ခိၣ်လီၢ်လံၤအူထ့ၤကၠီၤဒီးကီၢ်ခိၣ်အသီခဲအံၤအူ၀့မၠ့ၣ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ကပာ်ပနီၣ်အီၤလၢအမ့ၢ်၀ဲဒၣ်ၦၤသ့ၣ်တဖၣ်လၢ အကူၣ်လိာ်မၤသကိးတၢ်ဒီးတၢ်လိာ်ဘၢလိာ်ကွီၢ်ဃုာ်အ၀ဲသ့ၣ်လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့၀ဲၤဒၢး(ICC)သ့၀ဲဒၣ်န့ၣ်လီၤႉ

ခဲအံၤဒၣ်လဲာ်တၢ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ကစီၣ်လၢတၢ်ပာ်ဂၢၢ်ပာ်ကျၢၤအီၤသ့လီၤတံၢ်လီၤဆဲးလၢအမ့ၢ်၀ဲ–ဖဲလါစဲးပထ့ဘၢၣ်(၁၁)သီႇ ၂၀၂၀ အနံၤန့ၣ် ပယီၤအသုးဖိအနီၣ်ဂံၢ်ကအိၣ်(၁ႇ၀၀၀)ဂၤဃၣ်ဃၣ် လၢအဟဲဒီးချံတဖၣ်လဲၤတုၤ၀ဲဆူရခၢၣ်ကီၢ်စဲၣ်ကလံၤစိး“မီတီကီၢ်ဆၣ်”ပူၤလံအဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤႉ ကီၢ်ဆၣ်၀ဲန့ၣ်မ့ၢ်၀ဲဒၣ်ႇ လၢအပူၤကွံာ် ၂၀၁၇ နံၣ် လါအီကၢးစ်ဆၢကတီၢ်အခါ ပယီၤသုးတဖၣ် လဲၤဒီးမၤသံမၤ၀ီတၢ်ႇ မၤတရီတပါတၢ်ႇ ဒွဲၣ်အူမၤဟးဂီၤကွံာ်၀ဲရိၤဟ့ၤကၠၤကလုာ်ဒူၣ်အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲန့ၣ်လီၤႉ ခဲအံၤမ့ၢ်လၢပယီၤသုးတဖၣ် လဲၤတုၤကဒီး၀ဲအါအါဂီၢ်ဂီၢ်အဃိ ရိၤဟ့ၤကၠၤလၢအိၣ်တ့ၢ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ် သူၣ်ကိၢ်သးဂီၤ၀ဲလၢတၢ်ကကဲထီၣ်ကဒီးအသးအသီတဘျီဒ်လၢ ၂၀၁၇ နံၣ်ခါအသိးဘၣ်ဖုးန့ၣ်လီၤႉ

ပယီၤသုးလၢတၢ်ပျဲလီၤအီၤတဖၣ်အံၤ မ့ၢ်အိၣ်ဘၣ်ဖုးဒီးအတၢ်တိာ်ကျဲၤလၢ ကလဲၤမၤဟးဂီၤကွံာ် (လဲၤမၤဘံၣ်မၤဘၢကွံာ်)တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲလၢအကကဲထီၣ်တၢ်အုၣ်ကီၤအတၢ်ပနီၣ်ဒ်အမ့ၢ်–တၢ်လီၢ်လၢ တၢ်ခူၣ်လီၤၦၤသံစိၣ်အါအါဂီၢ်ဂီၢ်အလီၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤႇ ဒူသ၀ီလၢတၢ်ဒွဲၣ်အူကွံာ်အီၤတဖၣ်အလီၢ်အကျဲမ့ၢ်ဂ့ၤႇ လၢကလဲၤမၤကိၢ်မၤဂီၤရိၤဟ့ၤကၠၤလၢအအိၣ်တ့ၢ်ဖဲတၢ်လီၢ်တဖၣ်န့ၣ်အဂီၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤႇ အတၢ်တိာ် ကျဲၤမ့ၢ်အိၣ်ဘၣ်ဖုးဒ်န့ၣ်တမံၤမံၤတခီ ပကဘၣ်ထီဒါဒီးတြီအ၀ဲသ့ၣ်တုၤလီၤတီၤလီၤအလီၢ်အိၣ်၀ဲန့ၣ်လီၤႉ တကတီၢ်ဃီဖဲအံၤႇ ပဃ့ထီၣ်စ့ၢ်ကီးလၢ–ပယီၤသုးမုၢ်ဒိၣ်တဖၣ် အတၢ်လဲၤထီၣ်ဒုး မၤသဘှံးကွံာ်ကလံၤစိးရခၢၣ်ကီၢ်စဲၣ်အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲတဖၣ်အတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤအံၤ တၢ်ကဘၣ်ပာ်ကတီၢ်ကွံာ်ဒီးတၢ်ကဘၣ်မၤပတုာ်ကွံာ်အီၤတဘျီဃီစ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤႉ

(ကွဲးကျိာ်ထံက့ၤပီၢ်ရီအူအီၤထူအတၢ်ကွဲး–ရိုဟင်ဂျာလူမျိုးအေပါ် လူမျိုးတုံးသတ်ဖြတ်မှုတွင် ဒေါ်အောင်ဆန်းစုကြည်သည် ကြံရာပါအဖြစ်စွပ်စွဲခံရခြေရှိပါသလား)

တံနိ (သ၀ီတါ)